Οι χάρτες της Θεσσαλονίκης στο πέρασμα των αιώνων μοιάζουν με σελίδες από το ημερολόγιο μιας πόλης που δεν έπαψε να ξαναγεννιέται.
«Οι χαρτογραφικές επισημάνσεις του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης από τον 18ο ως τον 20ό αιώνα» ήταν το θέμα της εισήγησης που παρουσίασε η Δρ. Σοφία Δημουλά, Πολιτικός Μηχανικός Α.Π.Θ. - Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης καιΑυτοδιοίκησης, Ε.Κ.Δ.Δ.Α. στο 17ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας. Με σαφήνεια και επιστημονική τεκμηρίωση η εισήγηση φώτισε τη διαχρονική μεταμόρφωση του αστικού τοπίου της Θεσσαλονίκης μέσα από χαρτογραφικές αποτυπώσεις τριών και πλέον αιώνων.
Plan de Salonique, 1889
Η περιοχή μελέτης της Δρ. Δημουλά ορίζεται από τους άξονες Βενιζέλου – Εγνατίας – Αγίας Σοφίας – Λεωφόρου Νίκης, δηλαδή τον πυρήνα της εντός των τειχών πόλης. Στο σημείο αυτό χτυπούσε πάντα η καρδιά της Θεσσαλονίκης: δίπλα στην πολύβουη αγορά και την προκυμαία, μέσα σε έναν πυκνό, δαιδαλώδη οικιστικό ιστό όπου συνυπήρχαν πολιτισμοί, θρησκείες και εμπορική ζωή.
Μετά το 1890, η περιοχή γνώρισε μια πρώτη φάση ανοικοδόμησης, ωστόσο το 1917 η μεγάλη πυρκαγιά προκάλεσε την ολοκληρωτική καταστροφή του ιστορικού κέντρου. Η περιοχή βρέθηκε εξ’ ολοκλήρου στην πυρίκαυστη ζώνη και ανοικοδομήθηκε εκ νέου, οδηγώντας σε πλήρη αλλαγή του χαρακτήρα της.
Αντίστοιχα, οι οθωμανικές πηγές αναφέρουν τα όρια της περιοχής ως Sabri Pasa – Kalamaria Caddesi – Aya Sofya Cami’i – Beyaz Kule, επιβεβαιώνοντας την ίδια κεντρική θέση της. Η χαρτογράφηση της πυρίκαυστης ζώνης τόσο στο υπόβαθρο του 1917 όσο και στο σημερινό υπόβαθρο δείχνει το μέγεθος της μεταβολής.
Κατά τον 15ο αιώνα, η συνοικία της Αγίας Πελαγίας στην οποία βρισκόταν η περιοχή μελέτης, καθρεφτίζει τη συνύπαρξη των κοινοτήτων: 75% Χριστιανοί και 25% Μουσουλμάνοι. Έναν αιώνα αργότερα, η πόλη αλλάζει χαρακτήρα. Ο 16ος αιώνας φέρνει τη μαζική εγκατάσταση των Εβραίων νοτίως της Εγνατίας — μια νέα δυναμική που επρόκειτο ναδιαμορφώσει για αιώνες την κοινωνική γεωγραφία της Θεσσαλονίκης. Όπως ανέφερε η Δρ. Δημουλά, η χαρτογραφική ανάλυση αυτής της περιόδου αποκαλύπτει τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα που διατηρήθηκε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
Salonik, 1904 (Myers)
19ος αιώνας: Χαρτογραφώντας μια πόλη σε μετάβαση
Χάρτης του 1873 (έκδοση Orient Greece et Turkie d’ Europe, του Γαλλικού εκδοτικού οίκου Hachette), τον οποίο παρουσίασε η Δρ. Δημουλά, αποτυπώνει την κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους και τη διαμόρφωση οικοδομικών τετραγώνων. Η Εγνατία εμφανίζεται με ακανόνιστη χάραξη, ενώ ο άξονας της Βενιζέλου αποδίδεται ευθύγραμμος σε όλο του το μήκος
Ελάχιστα χρόνια αργότερα, ο οθωμανικός πολεοδομικός χάρτης του αρχιμηχανικού Antoine Wernieski (1880–1882) αποτελεί την πρώτη σύγχρονη και σχετικά ακριβή χαρτογραφική αποτύπωση της Θεσσαλονίκης πριν από την πυρκαγιά του 1890. Το υπόμνημά του είναι στα Γαλλικά και στα Οθωμανικά Τουρκικά.Σχολεία, συναγωγές, λουτρά, εκκλησίες και δημόσια κτίρια σημειώνονται λεπτομερώς, αποκαλύπτοντας έναν ζωντανό, πυκνό αστικό ιστό. Στην περιοχή μελέτης επισημαίνονται δέκα σημεία ενδιαφέροντος: τέσσερις συναγωγές (μεταξύ αυτών η Ταλμούδ Τορά και η Καλμαγιόρ), το σχολείο της Ταλμούδ Τορά, η σχολή αρρένων Alliance, το Γιαχουντί χαμάμ, η μονή Αγίας Θεοδώρας, το Μητροπολιτικό Μέγαρο και το νηματουργείο Σαΐας. Οι κύριες αρτηρίες της πόλης —Εγνατία, Βενιζέλου, Αγίας Σοφίας και Προκυμαία— εμφανίζονται πλέον ευθυγραμμισμένες.
Μετά την πυρκαγιά του 1890, οι νέοι χάρτες -δίγλωσσοι, στα Γαλλικά και Οθωμανικά- παρουσιάζουν μια πόλη σε πορεία εκσυγχρονισμού, καθώς προσπαθεί να ακολουθήσει τις εξελίξειςστη Δύση. Οι λεωφόροι αποκτούν ονόματα με γαλλικό ή γαλλοτουρκικό «αέρα», όπως Grand Rue Sabri Pasa και Rue de Quai, αποτυπώνοντας ακριβώς αυτό το πνεύμα εκσυγχρονισμού που πνέει πάνω από τη Θεσσαλονίκη.
1880-82, Plan de Salonique, A. Wernieski -Οθωμανικός χάρτης
Στην περίοδο αυτή ανήκει και ο γερμανικός χάρτης «Reede von Saloniki» (1890–1891), παράρτημα ταξιδιωτικού οδηγού του εκδοτικού οίκου Dorn. Στην περιοχή μελέτης σημειώνονται η συναγωγή Ταλμούδ Τορά, η μονή Αγίας Θεοδώρας, το Μητροπολιτικό συγκρότημα, το Ελληνικό Γυμνάσιο και ο ναός του Αγίου Μηνά, τοποθετημένος ωστόσο σε εσφαλμένη θέση. Η Εγνατία αναφέρεται ως «Μεγάλη Οδός» (GrandeRue).
Επίσης την ίδια περίοδο, ο δίγλωσσος χάρτης του SALEM H. (1890–1892), με επιγραφές στα Γαλλικά και στα Οθωμανικά Τουρκικά, απεικονίζει το κύριο σχέδιο ανοικοδόμησης του κέντρου της πόλης μετά την πυρκαγιά του 1890. Η Εγνατία σημειώνεται ως Grand Rue de Vardar (Βαρδαρίου) και Grand Rue Kalamaria (Λεωφόρος Καλαμαριάς), η Βενιζέλου ως Grand Rue Sabri Pasa, η Βουλγαροκτόνου ως «πρώτη παράλληλος της προκυμαίας» και η παραλιακή οδός ως Rue de Quai. Στην περιοχή μελέτης επισημαίνονται επτά σημεία ενδιαφέροντος: το συγκρότημα Ταλμούδ Τορά, η μονή Αγίας Θεοδώρας, το Γιαχουντί χαμάμ, η Σχολή Alliance, το ταχυδρομείο MessageriesMaritimes, το νηματουργείο Σαΐας και οι γειτονικές αποθήκες. Ο χάρτης σημειώνει επίσης την περιοχή των καμένων περιοχών από την πυρκαγιά του 1890.
1917: Η φωτιά που έσβησε το παρελθόν
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 ισοπέδωσε το ιστορικό κέντρο και έδωσε την αφορμή για τη ριζική ανασυγκρότηση της πόλης. Το σχέδιο του Γάλλου πολεοδόμου και αρχιτέκτονα Ερνέστου Εμπράρ μετέτρεψε τον άναρχο οθωμανικό ιστό σε οργανωμένη ευρωπαϊκή πόλη, με πλατείες, άξονες και συμμετρία.
Η Δρ. Δημουλά παρουσίασε το «Plan de la Ville de Salonique» (1916), έκδοση της εφημερίδας L’ Indépendant, που περιλαμβάνει ελάχιστες πληροφορίες, ωστόσο στην περιοχή μελέτης αναφέρονται το συγκρότημα Ταλμούδ Τορά, η Μεγάλη Ραβινεία (Grand Rabbinia) και η Σχολή Alliance. Οι δεκατρείς κύριες οδοί και λεωφόροι της πόλης φέρουν πλέον ελληνικά ονόματα: η σημερινή Εθνικής Αμύνης εμφανίζεται ως «οδός Βασιλέως Κωνσταντίνου», ενώ η Αγίας Σοφίας ως «οδός Βασιλίσσης Σοφίας».
Στο «Νέον Σχέδιον Ρυμοτομίας» του 1929, που απεικονίζει το πολεοδομικό σχέδιο Εμπράρ, η Θεσσαλονίκη αποκτά την πλατεία Αριστοτέλους, ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα στοιχεία της νέας αστικής μορφής της πόλης.Οι πληροφορίες του χάρτη είναι περιορισμένες, αλλά σημειώνεται, χωρίς αναγραφή, η θέση του Γιαχουντί χαμάμ. Μνημεία όπως το Γιαχουντί χαμάμ διατηρούνται σε χάρτες μετά την Πυρκαγιά και τον ανασχεδιασμό, παρά τις μεγάλες αλλαγές.
Οι χάρτες της Θεσσαλονίκης του 20ού αιώνα, όπως τόνισε η Δρ. Δημουλά, δείχνουν την πόλη να ανοικοδομείται και να επαναπροσδιορίζεται, δημιουργώντας μια νέα ταυτότητα πάνω στα παλιά θεμέλια. Κατά την περίοδο μετά την πυρκαγιά του 1917 και έως περίπου το 1980, οι χάρτες αποτυπώνουν έναν πλήρη ανασχεδιασμό του αστικού χώρου. Το νέο πολεοδομικό σχέδιο οργανώνει την πόλη γύρω από κεντρικές λεωφόρους και νέους δημόσιους χώρους, ενώ διατηρούνται ορισμένα στοιχεία του ιστορικού παρελθόντος. Οι νέες αποτυπώσεις περιλαμβάνουν οθωμανικά μνημεία, εκκλησίες, διοικητικά κτίρια, ξενοδοχεία, τράπεζες, χώρους εκπαίδευσης και δημόσιους οργανισμούς — δείγματα μιας πόλης που μεταμορφώνεται σε διοικητικό και οικονομικό κέντρο της Βόρειας Ελλάδας. Η Θεσσαλονίκη διατηρεί τα ίχνη του παρελθόντος της, αλλά τα ενσωματώνει δημιουργικά στο νέο της πρόσωπο.
Το 17ο συνέδριο με τίτλο «Χαρτογραφία: Η συνεχής διεπαφή Επιστήμης, Τεχνολογίας και Κοινωνίας» οργανώθηκε από τη Χαρτογραφική Επιστημονική Εταιρεία Ελλάδας (ΧΕΕΕ) στο ΚΕΔΕΑ του ΑΠΘ.
