«Άγιον Όρος και Θεσσαλονίκη διά μέσου των αιώνων» είναι το θέμα της διοργάνωσης, που εντάσσεται στον κύκλο εκδηλώσεων για τη συμπλήρωση 25 ετών από την ίδρυση της Αγιορειτικής Εστίας επιβεβαιώνοντας τον ρόλο της ως κεντρικού θεσμού στη μελέτη και προώθηση της αθωνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Το συνέδριο συγκεντρώνει κορυφαίους επιστήμονες από την Ελλάδα και το εξωτερικό δημιουργώντας έναν χώρο όπου συνδιαλέγονται η ιστορία, η θεολογία, η τέχνη και η φιλοσοφία αναδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο η Θεσσαλονίκη λειτουργεί όχι μόνο ως διοικητικό ή γεωγραφικό σημείο αναφοράς, αλλά και ως κόμβος έρευνας, εξωστρέφειας και διαλόγου γύρω από το Άγιον Όρος.
Οι οργανωτές επιδιώκουν να φωτίσουν ορισμένες από τις σημαντικότερες πτυχές που οριοθετούν το θέμα Άγιον Όρος – Θεσσαλονίκη: τις σχέσεις του Αγίου Όρους με τις κοσμικές και εκκλησιαστικές αρχές της πόλης, θεολογικά κινήματα, αγιολογικές συνάφειες και τις αλληλεπιδράσεις αρχιτεκτονικής και τέχνης μεταξύ των δύο χώρων. Στο πρόγραμμα περιλαμβάνεται επίσης στρογγυλή τράπεζα αφιερωμένη στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά —προσωπικότητα που συμβολικά συνδέει την πόλη με το Άγιον Όρος—, ενώ με αφορμή το συνέδριο πραγματοποιήθηκε η φωτοαναστατική ανατύπωση του σπάνιου έργου του Frederick William Hasluck Mount Athos and Its Monasteries (1924), το οποίο επανεκδίδεται ως η ένατη προσθήκη της σειράς «Αθωνικά Ανάλεκτα».
Καταγραφή και ανάδειξη ερευνητικού έργου
Ο Αναστάσης Ντούρος, διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας και επικεφαλής της διοργάνωσης, τονίζει: «Τα επιστημονικά συνέδρια είναι θεματικά και εμείς προσκαλούμε τους ομιλητές με βάση αυτό το πλαίσιο. Αντίθετα, στα επιστημονικά εργαστήρια δεν υπάρχει θεματικός περιορισμός, είναι ανοιχτά προς όλους όσοι έχουν ασχοληθεί με οποιοδήποτε ζήτημα που αφορά την αθωνική έρευνα και θέλουν να έρθουν να παρουσιάσουν τις εργασίες τους».
Τα συνέδρια της Αγιορειτικής Εστίας συνδέονται συνήθως με επετειακά γεγονότα. Το τελευταίο πραγματοποιήθηκε το 2021 για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Φέτος, με αφορμή τα 25 χρόνια λειτουργίας του φορέα, το θέμα επικεντρώνεται στις σχέσεις Θεσσαλονίκης και Αγίου Όρους. Ο κ. Ντούρος εξηγεί ότι ο βασικός σκοπός της φετινής διοργάνωσης είναι η συστηματική καταγραφή και ανάδειξη του ερευνητικού έργου: «Στόχος του συνεδρίου είναι να μάθουμε σε βάθος πράγματα για τις σχέσεις της Θεσσαλονίκης με την αθωνική πολιτεία. Προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τη διαχρονική σχέση μέσα από όλες τις ενότητες: ιστορία, θεολογία, φιλοσοφία, τέχνη, αρχιτεκτονική. Οι εισηγήσεις κατανέμονται σε ενότητες που αντανακλούν αυτόν τον πολυδιάστατο χαρακτήρα. Πολλά από τα ζητήματα είχαν παρουσιαστεί αποσπασματικά από μεμονωμένους ερευνητές, αλλά δεν είχαν συγκεντρωθεί ποτέ ώστεόλες αυτές οι απόψεις να τεθούν υπό εξέταση από την επιστημονική κοινότητα, να γίνει συζήτηση και στη συνέχεια να δημιουργηθεί ένας τόμος πρακτικώνπου θα μπει και στη βιβλιογραφία».
Η ανταπόκριση, όπως λέει, υπήρξε ευρεία: «Είναι ένα τετραήμερο συνέδριο —το μεγαλύτερο που έχουμε οργανώσει, καθώς η διάρκεια των προηγούμενων διοργανώσεων ήταν συνήθως δύο ή τριών ημερών. Υπήρξε πληθώρα προτάσεων που δείχνει το ερευνητικό ενδιαφέρον για το Άγιο Όρος. Η προετοιμασία ξεκίνησε από τις αρχές του 2025 όταν συστάθηκε πολυμελής επιστημονική επιτροπή, στην οποία συμμετέχουν ο καθηγητής Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών—πρόεδρος των επιστημονικών επιτροπών των συνεδρίων και εργαστηρίων μας επί σειρά ετών—, καθηγητές από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, θεολόγοι, ιστορικοί, φιλόλογοι, οθωμανολόγοι, καθώς και μέλη του διοικητικού μας συμβουλίου που είναι μοναχοί. Η επιτροπή αυτή επεξεργάστηκε τα θέματα, συντόνισε τους εισηγητές και καθόρισε τη δομή του προγράμματος».
Στρογγυλή τράπεζα για τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά
Ιδιαίτερη θέση στο πρόγραμμα καταλαμβάνει η στρογγυλή τράπεζα με θέμα «Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς», η οποία πραγματοποιείται την πρώτη ημέρα του συνεδρίου. Όπως επισημαίνει ο διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας, ο Άγιος Γρηγόριος αποτελεί την κατεξοχήν προσωπικότητα που συνδέει πνευματικά τη Θεσσαλονίκη με το Άγιον Όρος. Η στρογγυλή τράπεζα συντονίζεται από τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεο και περιλαμβάνει ομιλίες δύο ηγουμένων του Αγίου Όρους: του Αρχιμανδρίτη Ελισσαίου, Ηγουμένου της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας, με θέμα «Η συμβολή των Παλαμιστών Αγιορειτών στην προσπάθεια για την αποτροπή του Εμφυλίου Πολέμου το 1342», και του Αρχιμανδρίτη Τύχωνος, Ηγουμένου της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, με εισήγηση για τον διαχρονικό και επίκαιρο χαρακτήρα του εμπειρικού θεολογικού λόγου του Αγίου Γρηγορίου. Στο πάνελ συμμετέχουν επίσης ο Ιερομόναχος Θεοφάνης Σταυρονικητιανός, ο οποίος αναλύει την πρωτοτυπία της παλαμικής θεοτοκολογίας, ο π. Δημήτριος Κουτσούρης, αναπληρωτής καθηγητής της ΑΕΑ Αθήνας, με εισήγηση για τα χαρακτηριστικά του ησυχασμού υπό το πρίσμα της παλαμικής θεολογίας, καθώς και ο Γιώργος Φουστέρης, διδάκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας, ο οποίος παρουσιάζει νέα στοιχεία σχετικά με τη γένεση της εικονογραφίας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.
Διεθνείς συμμετοχές και κύρος
Μεταξύ των ομιλητών του συνεδρίου συγκαταλέγονται κορυφαίοι ακαδημαϊκοί και ερευνητές με σημαντικό διεθνές έργο. Όπως επισημαίνει ο Αναστάσης Ντούρος, ο ακαδημαϊκός Πασχάλης Κιτρομηλίδης θα αναλύσει τις νεωτερικές προκλήσεις που αντιμετώπισαν το Άγιον Όρος και η Θεσσαλονίκη κατά τον 18ο αιώνα, ενώ ο ομότιμος καθηγητής Γεώργιος Βελένης θα παρουσιάσει την ιδιαίτερη περίπτωση ενός κτίστορα που απεικονίζεται ως άγιος στη Μονή Βατοπεδίου, συνδέοντας τα τείχη της Θεσσαλονίκης με τον αθωνικό χώρο. Από τη Ρωσική Ακαδημία Επιστημών συμμετέχει η Lora Gerd με εισήγηση για τους ονοματολάτρες του Αγίου Όρους, βασισμένη στη μαρτυρία του καπετάνιου Σιπουλίνσκι (1913). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η συμμετοχή του καθηγητή Tomoyuki Masuda από το Πανεπιστήμιο Waseda στο Τόκιο, ο οποίος θα μιλήσει στα ελληνικά παρουσιάζοντας τις εικονογραφικές αντιθέσεις στο έργο των Θεσσαλονικέων ζωγράφων Μιχαήλ και Ευτυχίου, με αφορμή την περίπτωση του Πρωτάτου. Οι ομιλίες αυτές εντάσσονται σε ένα πλούσιο πρόγραμμα που περιλαμβάνει πάνω από τριάντα ειδικούς στους τομείς της ιστορίας, της θεολογίας, της παλαιογραφίας, της τέχνης και της αρχιτεκτονικής.
Ο κ. Ντούρος υπογραμμίζει ότι ο διεθνής χαρακτήρας των διοργανώσεων είναι σταθερό χαρακτηριστικό τους. «Τα συνέδρια και τα εργαστήριά μας θεωρούνται, διεθνώς πλέον, κορυφαίες συναντήσεις για την έρευνα του Αγίου Όρους. Ερευνητές από πολλές χώρες —ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία, Βρετανία, Ρωσία, Ουκρανία, ακόμη και από την Ιαπωνία— συμμετέχουν συστηματικά. Έχουμε ακούσει πολλούς να λένε ότι όταν ξεκινούν μια νέα έρευνα, την προγραμματίζουν με προοπτική παρουσίασης στο συνέδριο ή στο εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας, γνωρίζοντας ότι έτσι θα φτάσει στην ευρύτερη επιστημονική κοινότητα».
Ο διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας επιχειρεί να συνοψίσει τη σχέση Θεσσαλονίκης και Αγίου Όρους: «Πρόκειται για μια σχέση αλληλεπίδρασης. Οι Αγιορείτες θεωρούν τη Θεσσαλονίκη ως την ''πρωτεύουσα του Αγίου Όρους εκτός Αγίου Όρους'', ενώ οι Θεσσαλονικείς βλέπουν το Άγιον Όρος ως την κιβωτό της ορθοδοξίας, αλλά και ως τον τόπο από τον οποίο αντλούν πνευματική ευλογία. Η γειτνίαση είναι ιστορική, βιωματική και καθημερινή. Πολλοί περιηγητές περιγράφουν ότι έφθαναν πρώτα στη Θεσσαλονίκη, διέμεναν εκεί και έπειτα ταξίδευαν προς το Άγιον Όρος. Η Θεσσαλονίκη λειτουργούσε ως πύλη προς τον Άθω. Στην πόλη υπήρχαν μετόχια του Αγίου Όρους και σήμερα υπάρχουν κονάκια, με διαφορετικό ρόλο το καθένα. Επιπλέον στο παρελθόν λειτουργούσε και ο θεσμός του επιτρόπου του Αγίου Όρους στην πόλη —ένας μοναχός που διεκπεραίωνε υποθέσεις της αθωνικής πολιτείας».
Σχετικά με τη διεθνή απήχηση του Αγίου Όρους, όχι μόνο σε ακαδημαϊκό αλλά και σε πνευματικό επίπεδο, ο κ. Ντούρος λέει: «Υπάρχει έντονο ενδιαφέρον ακόμη και από περιοχές που δεν θα περίμενε κανείς. Παράλληλα, η ορθοδοξία γνωρίζει μια μορφή αναγέννησης σε ορισμένες χώρες. Παρατηρούμε ανθρώπους που προσεγγίζουν την παράδοση αυτή αναζητώντας εσωτερική γαλήνη σε έναν σύγχρονο τρόπο ζωής που τους καταπονεί. Πρόσφατα γνωρίσαμε ένα νεαρό από τον Καναδά, με καταγωγή από τη Λατινική Αμερική. Επισκέφθηκε το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου στην Αριζόνα —ένα από τα μοναστήρια που ίδρυσε ο γέροντας Εφραίμ της Φιλοθέου— και στη συνέχεια ήρθε στην Ελλάδα για να πάει στο Άγιον Όρος, προκειμένου να αποφασίσει αν θα γίνει μοναχός. Παραδείγματα σαν κι αυτό δείχνουν την ακτινοβολία της αθωνικής παράδοσης πέρα από τα όρια του ορθόδοξου κόσμου».
Η έκδοση Hasluck του 1924
Στο πλαίσιο του συνεδρίου παρουσιάζεται και η φωτοαναστατική έκδοση του έργου Mount Athos and Its Monasteries του Frederick William Hasluck, συνοδευόμενη από εισαγωγή του καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΑΠΘ Αθανασίου Σέμογλου. «Πρόκειται για μια συμβολή που συμπληρώνει ιδανικά το επετειακό έτος και το περιεχόμενο του συνεδρίου», επισημαίνει ο Αναστάσης Ντούρος.
Ο Hasluck ταξίδεψε στο Άγιον Όρος το 1912. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1924από τη σύζυγό του μετά τον θάνατό τουκαιαποτελεί μια από τις σημαντικότερες δυτικές μαρτυρίες για το Άγιον Όρος στις αρχές του 20ού αιώνα και ένα έργο που, έναν αιώνα αργότερα, εξακολουθεί να λειτουργεί ως θεμελιώδες τεκμήριο για την τοπογραφία, την αρχιτεκτονική και την καθημερινότητα της αθωνικής πολιτείας.«Το έργο του αποτυπώνει με τρόπο ζωντανό και μεθοδικό μιαεποχή που ήδη μεταβαλλόταν ραγδαία.Η συμβολή του Hasluck έγκειται κυρίως στον συνδυασμό τοπογραφικής ακρίβειας, αρχιτεκτονικής παρατήρησης και ιστορικής σύνθεσης. Σε μια εποχή κατά την οποία ηεπιστημονική έρευνα για τον Άθω περιοριζόταν σε αποσπασματικές ταξιδιωτικές αναφορές ήθεολογικά χρονικά, ο Hasluckπροσέγγισε το θέμα με μεθοδολογική συνέπεια», αναφέρει ο Αθανάσιος Σέμογλου στην εισαγωγή και προσθέτει: «Η πρωτοτυπία του Hasluck δεν βρίσκεται τόσο στη θεωρητική ερμηνεία, όσο στην εμπειρικήπιστότητα της παρατήρησής του. Η γραφή του διατηρεί τον χαρακτήρα του περιηγητή, ενώσυγχρόνως διακρίνεται για την ακρίβεια του επιστήμονα. Περιγράφει με νηφαλιότητα τις δομές, τις τελετουργίες, την αρχιτεκτονική οργάνωση και τη γεωγραφία του τόπου,αποφεύγοντας υπερβολές ή εξωτισμούς που χαρακτήριζαν άλλους Ευρωπαίους περιηγητέςτης ίδιας περιόδου». Όπως επισημαίνει ο κ. Σέμογλου, ως δυτικός ο Hasluck «προσεγγίζει τον Άθω περισσότερο ως θεατής παρά ως εσωτερικός γνώστης της ορθόδοξης πνευματικότητας. Το έργο του, ωστόσο, παραμένει ουσιώδες ως μαρτυρία μιας μεταβατικής εποχής, όταν η μοναστική πολιτεία συναντούσε τον νεωτερικό κόσμο της αρχαιολογικής καιεθνογραφικής έρευνας».
Το πρόγραμμα του συνεδρίου: https://www.agioritikiestia.gr/images/articles/12-synedrio/PROGRAMMA-12o-01-WEB.pdf
Οι εργασίες θα μεταδίδονται ζωντανά μέσω https://tinyurl.com/4pauve5z.
*Οι φωτογραφίες είναι από την έκδοση Mount Athos and Its Monasteries )1924) του Frederick William Hasluck
