Η έκθεση, που φέρει τον τίτλο «Η χώρα της καρδιάς μου: Ο Φώτης Κόντογλου και το Άγιον Όρος», αποτελεί ένα κάλεσμα για επανεξέταση της παρακαταθήκης ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, ο οποίος με το έργο και τη ζωή του κατάφερε να ενσωματώσει με τρόπο πρωτότυπο την πνευματική εμπειρία του Αγίου Όρους στην ελληνική τέχνη.
Τα εγκαίνια θα γίνουν την Κυριακή 26 Οκτωβρίου 2025 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνο Αν. Τασούλα.
Μέσα από έργα, επιστολές και προσωπικά αντικείμενα, η έκθεση επιχειρεί να αποτυπώσει πώς το πρώτο ταξίδι του Κόντογλου στο Άγιον Όρος το 1922-23, καθώς και οι επανειλημμένες επισκέψεις και επαφές με αγιορείτες μοναχούς και το πνευματικό περιβάλλον των μονών που έμελλε να συνεχιστούν ως το τέλος της ζωής του, διαμόρφωσαν τις πνευματικές του αναζητήσεις και την ίδια την καλλιτεχνική του εξέλιξη.
«Η έκθεση αυτή έρχεται να φωτίσει έναν από τους βαθύτερους και λιγότερο προβεβλημένους δεσμούς στη ζωή και στο έργο του Φώτη Κόντογλου: τη σχέση του με το Άγιον Όρος. Πρόκειται για μια εστιασμένη παρουσίαση, όχι απλώς μιας ακόμα αναδρομής σε έναν πολυγραφότατο και πολυτάλαντο καλλιτέχνη του 20ού αιώνα, αλλά μιας αφήγησης γύρω από την πνευματική στροφή και την καλλιτεχνική του αναγέννηση, που ξεκίνησαν με το πρώτο του προσκύνημα στο Άγιον Όρος», τονίζει ο διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας και επιμελητής της έκθεσης Αναστάσης Ντούρος. Όπως μάλιστα επισημαίνει ο ίδιος, ενώ έχουν γίνει αρκετές εκθέσεις με έργα του ζωγράφου στο παρελθόν, αυτή είναι η πρώτη φορά που διοργανώνεται μία έκθεση με θέμα τη σχέση του με το Άγιο Όρος.
Η πρώτη επίσκεψη και η σχέση με τον Άθω
Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην πρώτη εκείνη επίσκεψη του Κόντογλου το 1922-1923. Ο ζωγράφος, που είχε ισχυρό δυτικό υπόβαθρο, όπως επισημαίνει ο κ. Ντούρος, «έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με τα έργα των μεγάλων αγιογράφων και βλέπει κάτι που δεν περίμενε: τέχνη υψηλού επιπέδου. Αυτή η εμπειρία τον επηρέασε καταλυτικά: τον συγκλόνισε όχι μόνο η αισθητική, η καλλιτεχνική αξία των εικόνων, αλλά πρωτίστως η πνευματικότητα που ανέδιδαν. Καταλαβαίνει πως πίσω από τις εικόνες υπάρχει κάτι πολύ βαθύτερο. Η διαπίστωση αυτή του δημιούργησε μια ''εσωτερική φλόγα'' και έγινε η απαρχή μιας μεγάλης προσπάθειας: να επαναφέρει τις παλιές βυζαντινές αγιογραφίες, σε μια εποχή όπου κυριαρχούσεη ναζαρηνή τεχνοτροπίαμε δυτικότροπες επιρροές και ρωσικά στοιχεία. Ο Κόντογλου είναι ο πρώτος καλλιτέχνης που με συνέπεια και πάθος προσπαθεί να επαναφέρει τη βυζαντινή τεχνοτροπία και να τη δώσει πίσω στους αγιογράφους. Τη στροφή του αυτή τη στήριξε θεωρητικά με το συγγραφικό του έργο και εικαστικά με ένα πλήθος εικόνων, σχεδίων και λευκωμάτων».
Η σχέση του με τον Άθω δεν περιορίστηκε στις επισκέψεις. Συνέχισε μέσω αλληλογραφίας με μοναχούς, όπως ο Ισίδωρος, ενώ οι αναμνήσεις από τις περιπλανήσεις του στα Καυσοκαλύβια και τις σκήτες αποτυπώνονται στα κείμενα και τα έργα του. «Ήταν ένας δεσμός που έμελλε να κρατήσει για πάντα», σημειώνει ο διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας.
Καλύβι αγίου Ακακίου, Καυσοκαλύβια
Μια τέχνη τόσο τέλεια
Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος
Η καλλιτεχνική γλώσσα που διαμόρφωσε ο Φώτης Κόντογλου αντλεί από τις μεγάλες μορφές της βυζαντινής αγιογραφίας όπως ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο Θεοφάνης ο Κρης και ο Φράγκος Κατελάνος. Ο ίδιος ο ζωγράφος είχε περιγράψει με συγκίνηση την εμπειρία του στο Άγιον Όρος: «Δεν περίμενα να έβρω μια τέχνη τόσο τέλεια μέσα στις εκκλησιές των μοναστηριών. Απ’ όσα είχα διαβάσει για τη βυζαντινή τέχνη είχα λάβει την ιδέα πως η τέχνη ετούτη είναι άξια μικρότερης προσοχής παρά εκείνη της ιταλικής Αναγέννησης. Μα ο καθένας μπορεί να κρίνει απ’ τα λιγοστά κομμάτια που δίνω εδώ πως βρίσκουνται στον Άθωνα ζωγραφιές της πιο σπάνιας τελειότητος, όπως λόγου χάρη ο αρχάγγελος Γαβριήλ και ο Μερκούριος του Κατελλάνου».
Ο εικαστικός Γιώργος Κόρδης στο εισαγωγικό του κείμενο στον υπό έκδοση κατάλογο της έκθεσης σημειώνει μεταξύ άλλων: «Ο Κόντογλου είδε τη βυζαντινή ζωγραφική παράδοση ως πολύτιμη παρακαταθήκη με την οποία διαλέχθηκε και την οποία δεν αντέγραψε δουλικά με τρόπο φωτοτυπικό. Έτσι, το έργο του, ενώ έχει σαφείς αναφορές σε ''σχολές'' και ρεύματα της βυζαντινής περιόδου, διαθέτει ευδιάκριτο προσωπικό χαρακτήρα, ύφος δικό του και μια πολύ όμορφη εσωτερική εξέλιξη και διαδρομή».
Τα εκθέματα
Η λίμνη της Γεννησαρέτ από τοιχογραφία ιεράς μονής Βατοπαιδίου
Η έκθεση στην Αγιορετική Εστία παρουσιάζει για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό μια συλλογή σπάνιων ντοκουμέντων που αποτυπώνουν την επίδραση του Αγίου Όρους στη ζωή και το έργο του Κόντογλου. Μεταξύ αυτών είναι τεκμήρια της παρουσίας του στην Αθωνική Πολιτεία, επιστολές προς αγιορείτες μοναχούς, χειρόγραφα, σχέδια με μελάνι σε χαρτί και τέμπερες, καθώς και τα πρώτα αντίγραφα εικόνων και τοιχογραφιών που δημιούργησε βασιζόμενος στα έργα των μοναστηριών του Άθω. Παράλληλα, παρουσιάζεται το λεύκωμα «Η τέχνη του Άθω», μια προσπάθεια του ίδιου του ζωγράφου να συστήσει στο ευρύτερο κοινό τη βυζαντινή τέχνη μέσα από το δικό του πρίσμα. Προσωπικά αντικείμενα, μεταξύ των οποίων και το γραφείο του, εμπλουτίζουν την έκθεση ζωντανεύοντας το σύμπαν του Κόντογλου.
Εξώφυλλο Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΑΘΩ
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Φώτης Κόντογλου δεν εργάστηκε καλλιτεχνικά εντός του Αγίου Όρους (δεν ζωγράφισε τοιχογραφίες σε μονές ή άλλα έργα in situ).
Η διοργάνωση της έκθεσης αποτελεί καρπό πολυετούς έρευνας και συνεργασίας μεταξύ της Αγιορειτικής Εστίας και αγιορείτικων μοναστηριών, μουσειακών φορέων, συλλεκτών και ιδρυμάτων:Ιερά Κοινότης του Αγίου Όρους Άθω ∙ Ιερά Μονή Γρηγορίου ∙ Ιερά Σκήτη Αγίας Τριάδος Καυσοκαλυβίων ∙ Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου ∙ Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο ∙ Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων ∙ Αρχείο ΕΡΤ ΑΕ ∙ Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ ∙ Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης ΑΠΘ ∙ Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης Λύκειον των Ελληνίδων ∙ Οικογένειες Παναγιώτη & Φώτη Μαρτίνου.
Η έκθεση περιλαμβάνει ψηφιοποιημένο και φυσικό υλικό, φωτογραφίες, αρχεία και ιστορικούς καταλόγους από παλιότερες εκθέσεις, και θα συνοδευτεί από έντυπο κατάλογο.
Λεπτομέρεια 40 μάρτυρες
Θα διαρκέσει έως τον Μάρτιο, δίνοντας τη δυνατότητα στο κοινό να την επισκεφθεί και να συμμετάσχει σε ξεναγήσεις και δράσεις που έχουν προγραμματιστεί.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Διάρκεια έκθεσης: 23 Οκτωβρίου 2025 έως 21 Μαρτίου 2026
Επισκέψεις κοινού:
Δευτέρα, Τετάρτη: 09.00–16.00
Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή: 09.00–20.00
Σάββατο: 09.00–15:00
Τελευταία είσοδος 30΄πριν το κλείσιμο της έκθεσης
Κυριακή: κλειστά
Οργανωμένες ομάδες, εκπαιδευτικές επισκέψεις σχολείων κατόπιν ενημέρωσης στο τηλέφωνο 2310263308
Είσοδος ελεύθερη