Ο φακός του ερευνητή και φωτογράφου, υποψήφιου Διδάκτορα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Νίκου Κοσμίδη, αποτυπώνει στρατόπεδα συγκέντρωσης, τόπους εκτελέσεων, μνημεία αντίστασης και ηρωισμού από την Ελλάδα, τη Γερμανία, την Τσεχία, τη Σερβία.
Εδώ και δέκα χρόνια ο Νίκος Κοσμίδης φωτογραφίζει «σκοτεινά τοπόσημα» — χώρους μαρτυρικούς: από το διαβόητο Block 15 του Στρατοπέδου Συγκέντρωσης Χαϊδαρίου, το Καλπάκι και την Καισαριανή, μέχρι τα μνημεία στο Ράβενσμπρουκ και στο Νόβισαντ.
Η έκθεση πραγματοποιείται σε επιμέλεια της Καθηγήτριας του Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών και Διευθύντριας του ΚΕΜΙΤ-ΙΜΜΑ, Σταυρούλας Μαυρογένη. Δεν πρόκειται απλώς για μια ακόμη υπενθύμιση του παρελθόντος.
Όπως υπογραμμίζει η ιστορικός και επιμελήτρια: «Είναι μία πρόσκληση να δούμε την Ιστορία με κριτική ματιά. Επειδή φέτος συμπληρώνονται 80 χρόνια από τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μας ενδιέφερε περισσότερο να αναδείξουμε ακριβώς το τέλος του πολέμου, την περίοδο που συχνά παραβλέπουμε, διότι στην Ελλάδα γιορτάζουμε κατά κανόνα το ξεκίνημα. Είδα τις φωτογραφίες του Κοσμίδη και με εξέπληξαν. Δεν προβάλει αυτά που βλέπουμε συνήθως, προβάλλει στιγμές αντίστασης του γερμανικού λαού που είναι πολύ λίγο γνωστές καθώς και τον αγώνα λαών όπως οι Έλληνες, οι Τσέχοι και οι Σέρβοι για ελευθερία και αντίσταση απέναντι στον γερμανικό άξονα. Η έκθεση υπενθυμίζει ότι η μνήμη δεν αφορά μόνο το παρελθόν· αφορά πρωτίστως το παρόν και το μέλλον. Γιατί μόνο μέσα από τη μνήμη μπορούμε να θεμελιώσουμε έναν πιο δίκαιο, ανεκτικό και δημοκρατικό κόσμο. Οι επιλεγμένες φωτογραφίες φωτίζουν την ιστορική και ηθική σημασία αυτών των τόπων —τόπων θυσίας, αντίστασης και ανθρώπινης οδύνης— υπενθυμίζοντας ότι η ενεργή διατήρηση της μνήμης είναι πράξη ευθύνης και δημοκρατικής συνείδησης».
Η έκθεση διατρέχει και την αποστολή του ΙΜΜΑ, όπου η εκπαίδευση αποτελεί πυρήνα δράσης. Η κ. Μαυρογένη τονίζει: «Πιστεύουμε ότι πρέπει να ξαναδούμε τους ρόλους μας ως γονείς και ως δάσκαλοι και να απευθυνθούμε στα παιδιά. Σε μία εποχή που πληθαίνουν τα κρούσματα βίας υπάρχει ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, τι είναι πατρίδα, τι σημαίνει δημοκρατία, το να αγωνίζομαι όχι για τον εαυτό μου αλλά για την ελευθερία του λόγου, της σκέψης, της θρησκείας. Η Ιστορία οφείλει να αποκτήσει προσωπική ανάγνωση ώστε να γίνει κατανοητή από τους νέους. Όταν ένα παιδί δει την έκθεση, μπορεί κανείς να του πει: «Σαν εσένα ήταν αυτός που εκτελέστηκε, στη δική σου ηλικία». Ένα τέτοιο μήνυμα φέρνει την ιστορία κοντά στα παιδιά και τα εμπνέει».
«300.000 Εβραίοι δολοφονήθηκαν, οι Γερμανοί κοιμούνται»
Ανάμεσα στα έργα της έκθεσης φωτίζεται η ελάχιστα γνωστή δράση της γερμανικής αντιφασιστικής ομάδας «Λευκό Ρόδο» (Die Weiße Rose), φοιτητικού κινήματος που γεννήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου το 1942. Τα μέλη του —μεταξύ των οποίων η Σόφι και ο Χανς Σολ— επηρεασμένοι και από την ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία, διακίνησαν φυλλάδια κατά του ναζιστικού καθεστώτος, καλώντας σε παθητική αντίσταση, με τόλμη και ηθική καθαρότητα. Σε ένα από τα φυλλάδιά τους έγραφαν: «Μετά την κατάκτηση της Πολωνίας, 300.000 Εβραίοι δολοφονήθηκαν σ αυτή τη χώρα με τον πιο κτηνώδη τρόπο. Οι Γερμανοί κοιμούνται τον ηλίθιο ύπνο τους και ενθαρρύνουν τους φασίστες εγκληματίες».
Πληρώνοντας το τίμημα με τη ζωή τους, άφησαν πίσω τους ένα κείμενο-παρακαταθήκη: «Δε θα σωπάσουμε. Είμαστε η συνείδησή σας. Ποτέ δε θα κάνουμε ειρήνη μαζί σας».
Οι φωτογραφίες του Νίκου Κοσμίδη αναδεικνύουν τον τόπο της εκτέλεσης των μελών της οργάνωσης στο Μόναχο, μετατρέποντας τον χώρο αυτόν σε διαχρονικό σύμβολο του ηθικού θάρρους και της πολιτικής ευθύνης.
Ένα από τα πιο συγκλονιστικά στιγμιότυπα της έκθεσης είναι η φωτογραφία του μνημείου «Η Γυναίκα που φέρει» (Tragende), του εξόριστου Γερμανού καλλιτέχνη Will Lammert. Το έργο βρίσκεται στον χώρο του πρώην στρατοπέδου συγκέντρωσης Ράβενσμπρουκ, βόρεια του Βερολίνου, που αποτέλεσε ένα από τα πιο φρικτά στρατόπεδα για γυναίκες στη διάρκεια του ναζισμού.
Η μορφή της γυναίκας, γερμένη προς τα μπρος, αναπαρίσταται να κρατάει ένα νεκρό σώμα στα χέρια της. Η φωτογραφία του μνημείου από τον Κοσμίδη αιχμαλωτίζει το βάθος και το βάρος της απώλειας, αλλά και μια σπάνια έκφραση αλληλεγγύης μεταξύ των θυμάτων στο Ράβενσμπρουκ, ιδίως των γυναικών, που συχνά παραμένουν αόρατες στις κλασικές αφηγήσεις της Αντίστασης. Μοντέλο του έργου είναι η Όλγα Μπενάριο, που συγκαταλέγεται στα σύμβολα αντίστασης στον ναζιστικό ζυγό.
Το έργο αποτυπώνει την ανθρώπινη θυσία, τον πόνο και το φορτίο που κουβαλάει η γυναίκα, κυριολεκτικά και συμβολικά — δεν πρόκειται για μια ιδεαλιστική απεικόνιση, αλλά για μια μορφή δημόσιας τέχνης που θέλει να συγκλονίσει και να προβληματίσει. «Στη χριστιανική θρησκεία -να θυμηθούμε την εικόνα της Πιετά- ο θνήσκων ήρωας μετουσιώνεται σε κάτι ιερό. Αυτό το στοιχείο της τέχνης ως πολιτικής και δημόσιας παρέμβασης είναι πολύ ισχυρό», παρατηρεί η κ. Μαυρογένη.
Η έκθεση συνδέεται και με ένα ιδιαίτερο, σχεδόν αποσιωπημένο, κομμάτι της ελληνικής Ιστορίας: τη βουλγαρική κατοχή της Μακεδονίας και της Θράκης. «Όλοι μιλούν για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς. Σπανίως όμως θυμόμαστε ότι και οι Βούλγαροι κατέλαβαν εδάφη και προσπάθησαν ακόμη και να ιδρύσουν βουλγαρικό πανεπιστήμιο στη Θεσσαλονίκη», εξηγεί η Σταυρούλα Μαυρογένη.
Μέσα από το φακό της φωτογραφίας, η έκθεση δίνει μια πιο ρεαλιστική απόδοση της Ιστορίας, που άλλες μορφές τέχνης ίσως δυσκολεύονται να αποδώσουν με την ίδια αμεσότητα. «Η φωτογραφία φέρνει την εικόνα που γίνεται η αφορμή να μιλήσεις στο κοινό, ιδιαίτερα στους νέους», εξηγεί η κ. Μαυρογένη.
Η έκθεση πραγματοποιείται με αφορμή τη συμπλήρωση 80 χρόνων από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και διοργανώνεται σε συνεργασία με το πρόγραμμα «Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού» και με την υποστήριξη του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης. Τον γενικό συντονισμό έχει η Διευθύντρια του ΙΜΜΑ, Φιλόλογος–Μουσειολόγος, Αθηνά Παυλίδου.
Η έκθεση εντάσσεται στην προσπάθεια εξωστρέφειας του ΙΜΜΑ. «Θέλουμε οπωσδήποτε να αναπτύξουμε συνεργασίες με τη Θράκη, περιοχή που το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης τιμά ιδιαίτερα. Να μην ξεχνάμε ότι το ίδρυσε το 1998 η Βιργινία Τσουδερού, μία δυναμική γυναίκα με σπουδαίο έργο», τονίζει η κ. Μαυρογένη.
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα υλοποιηθούν θεματικές ξεναγήσεις για την εκπαιδευτική κοινότητα, καθώς και ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα μέσα από το οποίο οι μαθητές και οι μαθήτριες θα προσεγγίσουν την ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με κριτικό και σύγχρονο βλέμμα, αναστοχαζόμενοι πάνω σε ζητήματα ταυτότητας, στερεοτύπων και συλλογικής ευθύνης.
Ποιος είναι ο φωτογράφος
Ο Νίκος Κοσμίδης είναι Υποψήφιος Διδάκτορας στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου, όπου ερευνά τις αισθητικές, θεολογικές και πολιτικές διαστάσεις της διαχείρισης των χώρων μνήμης του Α΄ και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Έχει συμμετάσχει σε διεθνείς αποστολές και διοργανώσεις οικουμενικών οργανισμών και εργάστηκε στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών στη Γενεύη. Σήμερα είναι υπεύθυνος επικοινωνίας και δημοσίων σχέσεων στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης στην Ξάνθη.
Επιπλέον, συμμετέχει στην επιτροπή του Δήμου Ξάνθης για την αναγνώριση του Άνω Καρυοφύτου ως μαρτυρικής κοινότητας. Έχει γράψει το βιβλίο «Μάρτυρες, Μαρτύριο και Προφητική Μαρτυρία κατά τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους» (2023) και το 2023 τιμήθηκε με το μετάλλιο “Meritorious for the Treblinka Museum” για τη συμβολή του στη διατήρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος.
Διάρκεια Έκθεσης: 21 Οκτωβρίου 2025-31 Ιανουαρίου 2026
