Η εκδήλωση, που συνδυάζει την επιτόπια παρουσίαση τεχνικών με την ιστορική αφήγηση, τιμά μια τέχνη που για δεκαετίες υπήρξε εργαλείο επιβίωσης, δημιουργίας και πολιτιστικής ταυτότητας για την προσφυγική κοινότητα της Ουρανούπολης, στη Χαλκιδική.
Η δράση υλοποιείται χάρη στην εμπειρία των πρωταγωνιστών της εποχής, τις σημειώσεις οι οποίες διασώθηκαν σε αρχεία και τη σύγχρονη έρευνα.
«Ξεκινάμε δράσεις για το χαλί μας, την παράδοσή μας, τον τόπο μας», τονίζει η πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Ουρανούπολης, Ευσταθία Αδαμοπούλου. «Είμαστε χωριό προσφυγικό. Οι πρώτοι κάτοικοι ήρθαν το 1923 από τα παράλια και την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Έφεραν μαζί τους την τέχνη του χαλιού, τη γνώση των φυτικών βαφών, τα σχέδια, και πάνω σε αυτά χτίστηκε κάτι μοναδικό».
Η ταπητουργία στην Ουρανούπολη δεν είναι ένα απλό κεφάλαιο της τοπικής ιστορίας· είναι η ίδια η συνέχεια της κοινότητας. Η τέχνη, όπως εξηγεί η κ. Αδαμοπούλου, αναπτύχθηκε ραγδαία χάρη στην πρωτοβουλία του ζεύγους Joice και Sydney Loch, μελών κουακέρικης οργάνωσης, που εγκαταστάθηκαν το 1928 στον βυζαντινό Πύργο του Προσφορίου. Σε μια εποχή φτώχειας και αβεβαιότητας, ιδιαίτερα για τις γυναίκες, οι Loch συνέλαβαν ένα πρακτικό σχέδιο κοινωνικής ενίσχυσης: να δημιουργήσουν ένα εργαστήριο ταπήτων που θα στηριζόταν στις ήδη υπάρχουσες προσφυγικές γνώσεις, και θα αξιοποιούσε την τοπική παράδοση με νέα, βυζαντινά μοτίβα εμπνευσμένα από τα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Μοναδικά χαλιά
«Με τη βοήθεια του ζεύγους Loch, τα σχέδιά μας από ανατολίτικα έγιναν βυζαντινά», επισημαίνει η κ. Αδαμοπούλου. «Τα χαλιά που ύφαιναν οι γυναίκες της Ουρανούπολης ήταν μοναδικά — δεν υπάρχουν όμοιά τους πουθενά αλλού. Οι γυναίκες αποτύπωναν πάνω σε χαρτί μιλιμετρέ, σαν πίξελ, τα μοτίβα από τις φωτογραφίες που έφερνε ο Λοκ από τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, και τα μετέτρεπαν σε τάπητες υψηλής ποιότητας, με 250.000 κόμπους».
Ανάμεσα στα χαρακτηριστικά μοτίβα, ξεχωρίζουν τα «δύο ελάφια» από τη Μονή Δοχειαρίου (γνωστά και ως «Οι Εραστές»), το «Δέντρο της Ζωής» από τη Μονή Εσφιγμένου, παραστάσεις με ιβίσκους και ο δικέφαλος αετός που κοσμεί το μαρμάρινο μετάλλιο στην κορυφή του Πύργου και αποτελεί το έμβλημα του χαλιού της Ουρανούπολης.
«Το χαλί μας έθρεψε. Ο Loch έλεγε ότι πάνω από 500.000 λίρες Αγγλίας μπήκαν στην τοπική κοινωνία από την ταπητουργία. Και η Joice Loch δεν σταμάτησε εκεί – έγραψε το βιβλίο “Χριστόφιλος”, το οποίο βραβεύτηκε, και με τα χρήματα αγόρασε πρόβατα που τα έφερε από τη Χίο και τα μοίρασε στις προσφυγικές οικογένειες της Ουρανούπολης», τονίζει η κ. Αδαμοπούλου με συγκίνηση. Η Joice Loch πέθανε το 1982. «Ως παιδιά πηγαίναμε στον Πύργο και μας γιάτρευε τις πληγές. Εκτελούσε και χρέη γιατρού – γιατί δεν υπήρχε άλλος τότε στο χωριό. Ήταν σπουδαία γυναίκα και η προσφορά της δεν πρέπει να ξεχαστεί».
Η δράση της Πέμπτης περιλαμβάνει επίδειξη της διαδικασίας φυτικής βαφής από παλιές υφάντρες και δασκάλες της περιοχής. Θα χρησιμοποιηθούν παραδοσιακές μέθοδοι και φυσικά υλικά από τη χλωρίδα της ανατολικής Χαλκιδικής:
- Ρόδια, που με το βράσιμο δίνουν έντονο κίτρινο χρώμα,
- Λυγαριά, που παράγει πράσινα-καφέ χρώματα,
- Κριμέζ, έντομο που φωλιάζει στο πουρνάρι και χαρίζει βαθύ κόκκινο.
«Το μαλλί είναι ολόμαλλο, το χρώμα 100% φυτικό. Το σχέδιο έρχεται από την αγιορείτικη παράδοση. Είναι μια τέχνη που κρύβει μέσα της μια ολόκληρη κοινωνία, έναν τρόπο ζωής, μια μνήμη», λέει η κ. Αδαμοπούλου.
Στη δράση συνεργάζονται επίσης ο Άρης Μπαζμαδέλης από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης που θα συμμετάσχει στη διαδικασία της παραγωγής του χρώματος και της βαφής του μαλλιού και η Δαμιάνα Κουτσομίχα Προϊσταμένη της Βιβλιοθήκης «Δημήτρης και Αλίκη Περωτή» της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής που θα παρουσιάσει τα «Nήματα ζωής της Joice Loch: από την Αμερικανική Γεωργική Σχολή στην Ουρανούπολη» με υλικό και μαρτυρίες από τα Ιστορικά Αρχεία της Σχολής.
Η Αμερικανική Γεωργική Σχολή συμμετέχει στην εκδήλωση, καθώς η Joice Loch είχε πάρει τεχνίτριες από την Ουρανούπολη και τις οδήγησε στη Σχολή για να ιδρύσουν εκεί το πρόγραμμα οικοκυρικής, τη δεκαετία του 1960.
Ο Πύργος του Προσφορίου, το ορόσημο της Ουρανούπολης, χρονολογείται στον 11ο ή 12ο αιώνα και αποτελούσε το κέντρο του μετοχίου «Προσφόριον» της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου. Σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος.
Ο βυζαντινός Πύργος του Προσφορίου
«Στον Πολιτιστικό Σύλλογο έχουμε στήσει το “Αετάκι” — ένα χαλί με δικέφαλο αετό, που συμβολίζει την Ουρανούπολη και την οικοτεχνία του Πύργου. Είναι αντίγραφο του μαρμάρινου μεταλλίου στην κορυφή του Πύργου. Όταν έκλεισε η οικοτεχνία, το μοτίβο αυτό χρησιμοποιήθηκε για να μείνει στη μνήμη το χαλί της Ουρανούπολης», λέει η κ. Αδαμοπούλου.
Στο πλαίσιο της δράσης, που γίνεται σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, παιδιά δημοτικών σχολείων της περιοχής θα δημιουργήσουν καλλιτεχνικά αποτυπώματα: από λυγαριά, από φυτικές βαφές και από μοτίβα των χαλιών.
Μετά τη δεκαετία του ’60 η ταπητουργία του Πύργου πέρασε στα χέρια του Βασιλικού Ιδρύματος Πρόνοιας και αργότερα πολλές από τις υφάντρες άρχισαν να διαχειρίζονται οι ίδιες την παραγωγή τους. Οι τάπητες της Ουρανούπολης ή του εργαστηρίου του Πύργου όπως ονομάστηκαν, συνέχισαν να είναι διαθέσιμοι στην αγορά μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1980 για να εξελιχθούν αργότερα σε μουσειακό είδος, με παρουσία σε διάφορα μουσεία και ιδιωτικές συλλογές ανά τον κόσμο.
«Είναι κάτι περισσότερο από υφαντό. Είναι τέχνη, είναι η Ιστορία μας. Είναι η μνήμη των γυναικών που κράτησαν όρθιο ένα χωριό, είναι τα σχέδια που ταξίδεψαν από το Άγιο Όρος. Γι’ αυτό το ξαναζωντανεύουμε», καταλήγει η κ. Αδαμοπούλου.
