Από το Τολέδο στη Θεσσαλονίκη: Τα «κλειδιά» της μνήμης των Σεφαραδιτών

Υπάρχουν κλειδιά που δεν ανοίγουν πια πόρτες, αλλά «ξεκλειδώνουν» ιστορίες και μνήμες. Το 1492, όταν οι Σεφαραδίτες Εβραίοι εκδιώχθηκαν από την Ισπανία, πολλοί πήραν μαζί τους το κλειδί του σπιτιού τους. Το κράτησαν ως φυλαχτό, σύμβολο μιας χαμένης πατρίδας και της ελπίδας πως κάποτε ίσως επιστρέψουν. Πέντε αιώνες αργότερα, αυτά τα κλειδιά συνεχίζουν να φωτίζουν τη μνήμη εκείνων που ρίζωσαν στη Μεσόγειο, στη Βόρεια Αφρική, στην Κωνσταντινούπολη, στη Θεσσαλονίκη.

Η παράσταση «The Keys of Toledo» της Jewish Chamber Orchestra Munich, που παρουσιάζεται σήμερα Κυριακή 2 Νοεμβρίου 2025 στις 20:30 στην Αίθουσα Αιμίλιος Ριάδης του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης (Μ2), φέρνει στη Θεσσαλονίκη αυτή την ιστορία — όχι μόνο ως μουσικό γεγονός, αλλά ως πράξη μνήμης.

Η γλώσσα των Σεφαραδιτών, τα λαντίνο, οι προσευχές, οι θρήνοι και τα τραγούδια της εξορίας πλημμυρίζουν τη σκηνή και κάθε μελωδία, κάθε λέξη γίνεται κρίκος στην αλυσίδα της μνήμης. Η Θεσσαλονίκη, που φιλοξενεί τον προτελευταίο σταθμό της περιοδείας (ακολουθεί το Αμβούργο), δεν είναι απλώς τόπος φιλοξενίας, αλλά επιστροφής. Όταν η Ορχήστρα συναντά τη φωνή της Αλεξάνδρας Χατζοπούλου – Σαΐας και τα σεφαραδίτικα τραγούδια αντηχούν στην αίθουσα, η Ιστορία βρίσκει ξανά τη θέση της στην καρδιά της πόλης που αγκάλιασε τους εξόριστους και πλήρωσε βαρύ τίμημα στο Ολοκαύτωμα. Μέσα από τη μουσική, το έργο μιλά για τη σημασία της μνήμης σήμερα· σε μια εποχή όπου ο αντισημιτισμός επιστρέφει στην Ευρώπη, η Τέχνη γίνεται η πιο δυνατή απάντηση στη λήθη.

Η Δρ. Τατιάνα Λιάνη, καθηγήτρια του Τμήματος Θεάτρου του ΑΠΘ και επιστημονική – εκπαιδευτική σύμβουλος της παράστασης, θυμάται πώς γεννήθηκε η ιδέα: «Ο δραματουργός Μάρτιν Βαλντές – Στάουμπερζει στο Βερολίνο και τον γνώρισα μέσα από μια συνεργασία που είχαμε με τον σκηνοθέτη Πρόδρομο Τσικνικόρη για το θεατρικό ''96%''. Είχα τότε ένα ερευνητικό πρόγραμμα στο Πανεπιστήμιο για τους “Εβραϊκούς περιπάτους” της Θεσσαλονίκης. Εκεί συναντηθήκαμε, και αργότερα, σε ένα ταξίδι στην Ισπανία, γνωρίσαμε τον Μάρτιν μέσα από το Ινστιτούτο Γκαίτε. Μου έγραψε και μου είπε πως ήθελε να κάνει μια παράσταση για τους Σεφαραδίτες Εβραίους, αυτούς που έφυγαν από την Ισπανία το 1492 και διασκορπίστηκαν στη Μεσόγειο».

Η πρόταση αυτή έμελλε να προχωρήσει και να γίνει μια διεθνής παραγωγή που συνδέει τη μνήμη, τη μουσική και την ιστορική έρευνα. Ο Μάρτιν Βαλντές - Στάουμπερ έγραψε το θεατρικό κείμενο, ο συνθέτης Εβγκένι Όρκιν συνέθεσε τη μουσική, και η Εβραϊκή Ορχήστρα Μουσικής Δωματίου του Μονάχου, υπό τη διεύθυνση του Ντάνιελ Γκροσμάν, το ζωντάνεψε με τη συμμετοχή μουσικών από διαφορετικές παραδόσεις.

Ο Μάρτιν Βαλντές - Στάουμπερ

«Η παράσταση είναι ένα κοινό πρότζεκτ με την Εβραϊκή Ορχήστρα του Μονάχου», εξηγεί η Δρ. Λιάνη. «Έχουν γράψει ένα πρωτότυπο ορχηστρικό κομμάτι και στις συναυλίες συμμετέχει και η οικογένεια Esim από την Κωνσταντινούπολη, μουσικοί που ειδικεύονται στα σεφαραδίτικα τραγούδια. Ο ρόλος μου ήταν να επιμεληθώ την ιστορική τεκμηρίωση και να σχεδιάσω ένα εκπαιδευτικό πακέτο για μαθητές, που εφαρμόστηκε σε σχολεία της Γερμανίας, της Ισπανίας και της Ελλάδας (τη Δευτέρα 3 Νοεμβρίου θα δοθεί μία δεύτερη συναυλία στο Γερμανικό Σχολείο). Ήταν σημαντικό τα παιδιά να προετοιμαστούν, να γνωρίσουν το ιστορικό πλαίσιο, ώστε να βιώσουν την παράσταση όχι απλώς ως θέαμα αλλά ως εμπειρία».

Από το Μόναχο στη Θεσσαλονίκη

Ο Ντάνιελ Γκροσμάν

Η πρεμιέρα δόθηκε στο Μόναχο και το έργο ταξίδεψε στο Αννόβερο, τη Λειψία, τη Μαδρίτη για να φτάσει τώρα και στη Θεσσαλονίκη — φυσικό του προορισμό. Η πόλη αυτή υπήρξε για αιώνες «μητέρα του σεφαραδίτικου ελληνισμού», μια κιβωτός γλωσσών και πολιτισμών.

«Η παράσταση στο Μόναχο ήταν συγκλονιστική», λέει η Τατιάνα Λιάνη. «Η Αλεξάνδρα Χατζοπούλου - Σαΐας, που μιλάει στη σκηνή μόνο σε λαντίνο, έχει φωνή μελωδική, γεμάτη συναίσθημα. Είναι σαν να ακούς τη μνήμη να τραγουδά. Τα λαντίνο είναι μια γλώσσα που κρύβει μέσα της πολλή μουσική, και μέσα από τη φωνή της Αλεξάνδρας συνδέεται η ιστορία με το σήμερα».

Η Αλεξάνδρα Χατζοπούλου - Σαΐας

Η παράσταση συνδυάζει λόγο, μουσική και θέατρο. Τα σεφαραδίτικα τραγούδια, που διατηρήθηκαν από γενιά σε γενιά σε συνδυασμό με τον ήχο της συμφωνικής ορχήστρας, δημιουργούν ένα πολυφωνικό αφήγημα για την εξορία, τη νοσταλγία και την επιβίωση.

Στην καρδιά του έργου βρίσκεται η ιστορία της εκδίωξης των Εβραίων από την Ισπανία. «Τότε, οι καθολικοί βασιλείς Ισαβέλλα και Φερδινάνδος έδιωξαν πρώτα τους μουσουλμάνους και ύστερα τους Εβραίους», εξηγεί η Τατιάνα Λιάνη. «Τους έδωσαν τρεις μήνες να φύγουν, χωρίς να πάρουν τίποτα μαζί τους, εκτός αν βαπτίζονταν χριστιανοί. Όσοι έμειναν, συχνά βασανίζονταν, θεωρούνταν ύποπτοι ότι παρέμειναν κρυφοεβραίοι. Πήραν τα κλειδιά του σπιτιού τους όπως οι Μικρασιάτες μετά την Καταστροφή ελπίζοντας ότι θα γυρίσουν πίσω - πάντα πίστευαν ότι θα γυρίσουν πίσω. Η γλώσσα διατηρήθηκε μέχρι πολύ πρόσφατα, μετά το Ολοκαύτωμα χάθηκαν τα λαντίνο. Κι από την Ισπανία σκόρπισαν παντού. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν τότε η μόνη που τους δέχθηκε με ανοιχτές αγκάλες γιατί ήταν άνθρωποι καλλιεργημένοι, με τεχνογνωσία. Έτσι έφτασαν στη Θεσσαλονίκη. Υπάρχουν μαρτυρίες περιηγητών που περιγράφουν τη Θεσσαλονίκη ως μια πόλη όπου η πλειοψηφία μιλούσε λαντίνο. Είναι συγκλονιστικό να διαβάζεις πόσο ζωντανή ήταν αυτή η κοινότητα».

Η ίδια η Θεσσαλονίκη έγινε το νέο Τολέδο. Εδώ, οι Σεφαραδίτες ρίζωσαν: έφτιαξαν σχολεία, ανέπτυξαν εμπορική δραστηριότητα, άνοιξαν τυπογραφεία, δημιούργησαν πολιτισμό κι έκαναν τη γλώσσα της εξορίας τους καθημερινή ομιλία. «Η πατρίδα τους ήταν εδώ. Και τα τραγούδια τους είναι γεμάτα ευγνωμοσύνη για τη γη που τους δέχτηκε», παρατηρεί η επιστημονική και εκπαιδευτική σύμβουλος της παράστασης.

Η δύναμη της παράστασης δεν βρίσκεται μόνο στο ιστορικό της βάθος, αλλά στην ικανότητά της να συνδέει τη μνήμη με τη μουσική, που μέσα στους αιώνες, στάθηκε το μέσο με το οποίο οι Σεφαραδίτες κράτησαν την ταυτότητά τους.

«Η παράσταση ξεκινάει με μια σκηνή από τη δεκαετία του ’30», αφηγείται η δρ Λιάνη. «Όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία, Εβραίοι από τη Γερμανία πήγαν στην πρεσβεία της Ισπανίας ζητώντας βίζα, λέγοντας πως είναι απόγονοι των Σεφαραδιτών, ότι μιλούν λαντίνο και έχουν ισπανικά επώνυμα. Ζητούσαν να επιστρέψουν στη γη των προγόνων τους. Από εκεί ξεκινά η αφήγηση και διατρέχει την Ιστορία μέχρι σήμερα, δείχνοντας πώς η μουσική και τα τραγούδια κράτησαν ζωντανή τη μνήμη της Ισπανίας επί 500 και πλέον χρόνια».