Το μυθιστόρημα διερευνά τη σχέση δούλου-αφέντη, την κτηνωδία του πολέμου και τη σύγκρουση πολιτισμών. Οι βασιλιάδες απογυμνώνονται από τον ηρωισμό και οι δούλοι αποκτούν φωνή. «Ακόμα κι αν έλεγα ότι μιλάω μόνο για την αρχαιότητα, δεν θα έπρεπε να με πιστέψετε», λέει στη συνέντευξή του στα Μακεδονικά Νέα ο συγγραφέας, υπενθυμίζοντας πως κάθε βιβλίο κουβαλά αναπόφευκτα τα ερωτήματα του παρόντος. Το αποτέλεσμα είναι ένα μυθιστόρημα βαθιά ανθρώπινο, φιλοσοφικό και επίκαιρο, που επαναπροσδιορίζει την επικαιρότητα της κλασικής παράδοσης.
Συνέντευξη του Ισίδωρου Ζουργού στη Χρύσα Νάνου
Τι ήταν αυτό που σας ώθησε να ανοίξετε μια «πλάγια πόρτα» στον ομηρικό κόσμο;
Υπάρχει ένας μόνιμος αναγνωστικός έρωτας με τον ομηρικό κόσμο, κάτι το οποίο φάνηκε και σε προηγούμενο βιβλίο μου, τα Ανεμώλια, όπου γινόταν ένας σύγχρονος παραλληλισμός μαζί του. Αυτή η σχέση συνεχίστηκε, ένιωθα ότι κάτι δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί. Η αφορμή δόθηκε όταν κάποια στιγμή ξαναδιάβαζα την Ιλιάδα και είδα να αναφέρεται ο ποταμός Αξιός. Κάτι τσίμπησε μέσα μου – ήταν κάτι που δεν το γνώριζα. Υπάρχει σαφής μνεία: ο Αχιλλέας είχε σκοτώσει δύο Παίονες αιχμαλώτους, οι οποίοι ήταν σύμμαχοι των Τρώων. Από εκεί γεννήθηκε η ανάγκη να ξανακοιτάξω την ιστορία αυτή των επών, βάζοντας φανταστικούς ήρωες και στοχεύοντας σε μία διαστολή του μύθου μέσω του μυθιστορήματος. Αυτή η διαστολή δεν είναι κάτι νέο: πάνω στο ομηρικό κείμενο κινήθηκαν αργότερα και η τραγωδία και άλλα αριστουργήματα. Στον ευρωπαϊκό πολιτισμό -θέατρο, κινηματογράφος, τηλεοπτικές σειρές- ο ομηρικός κόσμος παραμένει επίκαιρος. Έχει πολλά να πει για τον δικό μας κόσμο, ακόμη και τώρα. Ήθελα λοιπόν μια παράλληλη, διαφορετική διαδρομή· να κοιτάξουμε αυτόν τον κόσμο από τη μεριά των ταπεινών, των δούλων, των απλών, των ειρηνικών ανθρώπων. Ένα κοίταγμα της έννοιας του πολέμου «από τα κάτω», όχι μόνο από τις αριστοκρατικές κορυφές και τους επιτελείς.
Και πώς αλλάζει η ομηρική αφήγηση όταν ο φακός μετακινείται από τα παλάτια στα παρασκήνια;
Αλλάζει κατά ένα μέρος. Στο πρώτο μισό του βιβλίου, υπάρχει η βασική ομηρική αφήγηση, αλλά εμπεριέχει και στοιχεία που έχουν να κάνουν με την καθημερινότητα των δούλων. Πώς έβλεπαν αυτοί, οι απλοί οπλίτες, όλον αυτόν τον κόσμο του πολέμου.
Από ένα σημείο και μετά, ο πρωταγωνιστής, δούλος στον στρατό των Αχαιών που έζησε τον πόλεμο και από τα δύο στρατόπεδα, αναπτύσσει μια προσωπική σχέση με τον Οδυσσέα. Αυτή τη σχέση την εκμεταλλεύεται και, για λόγους που αναλύονται στο βιβλίο, αλλάζει την επιστροφή του Οδυσσέα. Εκεί υπάρχει κάτι πολύ διαφορετικό, κάτι εφευρετικό, κάτι το οποίο απλώνει την οδυσσειακή περιπέτεια και σε άλλα γεωγραφικά μήκη και πλάτη.
Τι θα λέγαμε για αυτό το επινοημένο πρόσωπο που διεισδύει στον κόσμο των Αχαιών, τι είναι αυτός ο άνθρωπος;
Ο πρωταγωνιστής είναι αρχικά ένα θύμα του πολέμου και των τρομερά σκληρών συνθηκών που αντιμετώπιζαν τότε οι απλοί άνθρωποι. Από την άλλη, «βαπτίζεται» στον πολιτισμό των Αχαιών και είναι ο αφηγητής σχεδόν όλης της ιστορίας. Προσπαθεί μέσα από μια πράξη εκδίκησης, αλλά και προσωπικής ελευθερίας, να αλλάξει την τροπή του μύθου.
Κεντρικό δίπολο είναι η σχέση δούλου-αφέντη, η σχέση του ήρωα με τον Οδυσσέα και το κατά πόσο η σχέση αυτή μπορεί να αντιστραφεί, ώστε ο δούλος να υπαγορεύει τακτικές στον αφέντη. Το βιβλίο είναι προφανώς αντιπολεμικό: περιγράφει την κτηνωδία του πολέμου, κάτι που φυσικά συνδέεται και με το σήμερα. Όλοι έχουμε ζήσει από τα δελτία ειδήσεων αυτό το απίστευτο φορτίο της καθημερινότητας των δύο πολέμων που είναι στη γειτονιά μας. Οπότε με κάποιον τρόπο όλη αυτή η φόρτιση εκτονώνεται και από την πλευρά του συγγραφέα.
Οι θεοί είναι παρόντες ή απόντες σε αυτή την ιστορία;
Η σχέση με τους θεούς πατάει άλλοτε στον απόλυτο ρεαλισμό και άλλοτε στο όνειρο και στη φαντασία. Οι θεοί δεν είναι παρόντες εδώ με τον τρόπο τον καθαρό που ισχύει στα ομηρικά έπη. Η παρουσία τους δηλώνεται με διάφορες φράσεις και με διάφορα ψέματα ή αλήθειες των ανθρώπων. Δεν υπάρχει άμεση παρουσία τους, μόνο μαρτυρίες των ανθρώπων, ψευδείς ή όχι, γι’ αυτήν.
Πού νιώθετε ότι συνομιλείτε και πού ότι συγκρούεστε με την επική παράδοση;
Υπάρχει όντως μια αποδόμηση του επικού στοιχείου – του χαλκού, του αίματος και όσων το συνοδεύουν. Από την άλλη όμως, είναι διάχυτος και ο θαυμασμός για αυτόν τον κόσμο. Προσπαθώ να έχω μια ανθρώπινη οπτική, χωρίς αιματηρό τόνο και χωρίς κοινωνική επιλεκτικότητα υπέρ των «πρώτων». Είναι, ας το πούμε, το έπος των ταπεινών και των αφανών. Είναι επίσης μια μαρτυρία για όλα τα ανθρώπινα: όπως στον Όμηρο συνυπάρχει η βία με το συναίσθημα, τη φιλία, τον έρωτα, την επαφή με το θεϊκό στοιχείο, έτσι θέλω κι εγώ αυτά να υπάρχουν στο μυθιστόρημα, αλλά με ένα πνεύμα διαφορετικό, σύγχρονο.
Δεν τον φοβηθήκατε τον Όμηρο;
Τον Όμηρο τον φοβήθηκα, αλλά κάποια στιγμή πρέπει να ξεπερνάς τους φόβους σου και να φτάνεις εκεί που θέλεις. Άλλωστε η «πάλη» με τον Όμηρο προέρχεται από θαυμασμό και έρωτα για αυτόν τον κόσμο και για όσα έχει προσφέρει στη λογοτεχνία. Αν τον κοιτάξουμε με διορθωτικούς φακούς, όπως έχει ξαναγίνει, δεν είναι καθόλου κακό στοίχημα: αναβαπτίζεται η επικαιρότητά του, η χρησιμότητα των κλασικών σπουδών και της μελέτης, αλλά και το ανθρώπινο στοιχείο που τον συνοδεύει. Εμένα με ενδιαφέρει ιδιαίτερα το ανθρώπινο. Και από αυτή την άποψη ήθελε τόλμη – ίσως στην Ελλάδα να φοβόμαστε λίγο περισσότερο τον Όμηρο από τους ξένους. Δεν τον έχουμε προσεγγίσει αρκετά από πλευράς του ανθρώπινου. Κι αυτό σημαίνει ότι πρέπει να τον πλησιάζουμε με όλους τους τρόπους, ώστε και οι νέοι άνθρωποι να ανακαλύψουν τους δικούς τους δρόμους.
Οι βασιλιάδες απογυμνώνονται από τον ηρωισμό. Τι σημαίνει για εσάς η αποδόμηση του «ήρωα» σήμερα;
Οι ήρωες υπάρχουν και στη δική μας εποχή – απλώς με έναν άλλον τρόπο. Θα μπορούσε κάποιος να μιλήσει για τους ήρωες, παράδειγμα, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων που ρισκάρουν τη ζωή τους σε όλες τις γωνιές της Γης γιατί πιστεύουν σε κάτι μοναδικό. Θα μπορούσαμε επίσης να μιλήσουμε για τον ηρωισμό των ανθρώπων που αφοσιώνονται σε ένα μεγάλο ιδανικό, στην επιστήμη, στους άλλους ανθρώπους. Ο ηρωισμός είναι κάτι το οποίο δεν πεθαίνει. Μόνο που σήμερα επιζητούμε έναν ηρωισμό χωρίς αίμα. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε και τον ηρωισμό των καθημερινών ανθρώπων. Το να μεγαλώσεις κάποιον με ευσυνειδησία και φως είναι κι αυτό μία πράξη ηρωισμού. Οι απλοί άνθρωποι είναι και αυτοί ήρωες κάθε μέρα.
Το βιβλίο αγγίζει ζητήματα ανισότητας, εξουσίας και πολιτισμικής σύγκρουσης. Σε ποιον βαθμό μιλάτε για την αρχαιότητα και σε ποιον για τον σύγχρονο κόσμο;
Ακόμα κι αν έλεγα ότι μιλάω μόνο για την αρχαιότητα, δεν θα έπρεπε να με πιστέψετε. Γιατί κάθε βιβλίο που γράφεται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, είτε μιλάει για το τώρα είτε για το παρελθόν, αναπόφευκτα έχει πολύ ισχυρά κύτταρα του παρόντος. Στο βιβλίο ο πρωταγωνιστής κουβαλά όλες τις ανησυχίες και τα ερωτηματικά από το σήμερα, τα οποία με κάποιο τρόπο χωνεύονται μέσα στο ιστορικό πλαίσιο.
Η σχέση δούλου-αφέντη, η σχέση με τους θεούς, αλλά και τα ζητήματα ανισότητας, εξουσίας, σύγκρουσης πολιτισμών συνομιλούν αναπόφευκτα με το σήμερα. Στο βιβλίο δίνεται η δυνατότητα ακόμα και στους ομηρικούς ήρωες να αποδείξουν την αξία τους και τις ικανότητές τους, χωρίς να είναι αγκαλιασμένοι με το στοιχείο του αίματος. Είναι άνθρωποι που θέλουμε να τους θυμόμαστε όχι μόνο για τις πολεμικές τους ικανότητες αλλά για το πνεύμα τους. Ο Οδυσσέας είναι ένας τέτοιος ήρωας. Έχει το πνεύμα του ταξιδευτή, το ανήσυχο πνεύμα που δεν διστάζει και που οδηγεί τους ανθρώπους σε διαφορετικές εμπειρίες και στόχους. Το οδυσσειακό πνεύμα είναι ταυτισμένο με τη γρήγορη αντίληψη, με τον ήρωα που δεν καταπίνει αμάσητο ό,τι του δίνεται. Είναι ο νους που ερευνά και γι’ αυτό είναι τόσο σύγχρονος.
Η παρουσίαση
Το Σάββατο 22 Νοεμβρίου στις 12:00 η Αλυσίδα Πολιτισμού IANOS και οι εκδόσεις Πατάκη διοργανώνουν παρουσίαση του βιβλίου του Ισίδωρου Ζουργού με τίτλο «Χάλκινα Κατώφλια».
Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι:
- Δημήτριος Φ. Χαραλάμπους, καθηγητής εκπαιδευτικής πολιτικής, Α.Π.Θ
- Δήμητρα Μήττα, συγγραφέας
Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στον Ιανό της Θεσσαλονίκης, Αριστοτέλους 7.
