Από εδώ ξεκίνησε, το φθινόπωρο του 1918, η επίθεση που έμελλε να ανατρέψει την πορεία του Πολέμου και να επιφέρει την κατάρρευση των Κεντρικών Δυνάμεων. Στο επίκεντρο αυτής της καθοριστικής περιόδου βρέθηκε ο Αμερικανός πρόξενος George Horton, ένας διπλωμάτης με οξεία αντίληψη των γεωπολιτικών ισορροπιών της περιοχής και ενεργό ρόλο στις εξελίξεις.
Η βιογραφία «George Horton: Η Καταστροφή της Σμύρνης μέσα από την Οδύσσεια του Αμερικανού Προξένου» (εκδόσεις Γκοβόστη), καρπός δεκαετούς έρευνας της Ismini και του Christopher Lamb, αποκαθιστά τη μνήμη ενός ανθρώπου που υπηρέτησε την αλήθεια και τον ανθρωπισμό σε καιρούς σκοτεινούς. Με ακρίβεια, επιστημονική αυστηρότητα και πλήρη τεκμηρίωση, οι δύο συγγραφείς φωτίζουν όχι μόνο τη δράση του Horton κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και την κρίσιμη συμβολή της Θεσσαλονίκης ως διπλωματικού και στρατιωτικού κόμβου στον Μεγάλο Πόλεμο.
Ismini και Christopher Lamb
Η έρευνά τους, που στηρίχθηκε σε δεκάδες χιλιάδες αρχεία, φώτισε τη ζωή του Horton και τον ευρύτερο ρόλο των Αμερικανών διπλωματών σε καιρούς κρίσης. Η Ismini Lamb είναι διευθύντρια του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Georgetown, όπου διδάσκει ελληνική γλώσσα, ιστορία και πολιτισμό για περισσότερα από 30 χρόνια. Στη συνέντευξή της στα Μακεδονικά Νέα, μιλά για την προσωπικότητα του Horton, την πολυεπίπεδη σχέση του με τη Θεσσαλονίκη και την ανάγκη να αναδειχθούν,εν πολλοίς λησμονημένα, ιστορικά γεγονότα που καθόρισαν το μέλλον της Ελλάδας, της Ευρώπης και του κόσμου.
Συνέντευξη στη Χρύσα Νάνου
-Ποιο ήταν το έναυσμα για να αφιερώσετε πάνω από μια δεκαετία στη μελέτη της ζωής και του έργου του GeorgeHorton;
Αφορμή ήταν μια τυχαία συνάντηση με πρώην συμφοιτητές του Πανεπιστημίου Georgetown στη Νέα Υόρκη. Ένας από αυτούς γνώριζε ότι οι απόγονοι του George Horton έψαχναν κάποιον να γράψει τη βιογραφία του και μου ζήτησαν να το κάνω εγώ.Με την παρότρυνσή τους κα παρά τους ενδοιασμούς μου λόγω του ασφυκτικού προγράμματός μου τότε, συμφώνησα να συναντηθώ με ένα μέλος της οικογένειας Horton για να εξετάσω τον τεράστιο όγκο πρωτογενών πηγών που είχε το αρχείο του. Μετά από αρκετές ώρες μελέτης των προσωπικών και διπλωματικών ημερολογίων, της αλληλογραφίας, των απομνημονευμάτων και άλλων σημαντικών εγγράφων του Horton, έπεισα τον εαυτό μου ότι το να γράψω τη βιογραφία δεν θα ήταν δύσκολο. Εκ των υστέρων, αντιλήφθηκα ότι ήμουν πολύ αφελής. Και ο λόγος; Μετά από πολλές θυσίες και περιπέτειες, αποδείχθηκε ότι αυτό το εγχείρημα ήταν το πιο δύσκολο πράγμα που έχω κάνει ποτέ, μια άποψη που συμμερίζεται και ο σύζυγός μου. Χρειάστηκαν δέκα χρόνια εξονυχιστικής έρευνας και εξαντλητικής σύνθεσης και συγγραφής.
-Πώς θα συνοψίζατε τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν την προσωπικότητα του Horton;
Ήταν μια πολύπλοκη προσωπικότητα. Ένας εξωστρεφής άνθρωπος που έκανε εύκολα φίλους, αλλά και ένας βαθυστόχαστος άνθρωπος, ένας διανοούμενος, που αποσυρόταν στην ησυχία του σπιτιού του για να γράφει ποιήματα, άρθρα και βιβλία. Ταυτόχρονα αγαπούσε τηφύση και τη ζωή στην ύπαιθρο. Το ψάρεμα και το κυνήγι ήταν οι αγαπημένες του ασχολίες για όλη του τη ζωή. Όσον αφορά τον χαρακτήρα του, αυτό που ξεχωρίζει για μένα είναι η αφοσίωσή του στην αλήθεια, την ειρήνη και στο ανθρωπιστικό του έργο. Οι γονείς του, στα νεανικά του χρόνια, του διάβαζαν τη Βίβλο και τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα και του έδωσαν κλασική παιδεία. Ανέπτυξε έτσι μια αφοσίωση στην "Αλήθεια", υποστηρίζοντας ότι όλοι πρέπει να την επιδιώκουν. Ως μοναχοπαίδι έμαθε να είναι ειρηνοποιός μεταξύ του οξύθυμου πατέρα του και της ανοιχτόκαρδης μητέρας του, γεγονός που αργότερα τον βοήθησε να γίνει αποτελεσματικός διπλωμάτης. Το ανθρωπιστικό του έργο, πιστεύω ότι αντικατόπτριζε την πίστη του. Ο Horton έπαιρνε στα σοβαρά τις διδασκαλίες του Χριστού και καθ' όλη τη διάρκεια της καριέρας του παρενέβαινε για να βοηθήσει μουσουλμάνους, εβραίους και χριστιανούς πρόσφυγες και φυλακισμένους, ανεξαρτήτως καταγωγής, θρησκεύματος ή χρώματος. Τέλος, όπως πολλοί πιστεύουν ότι είναι χαρακτηριστικό ενός μοναχογιού, ο Horton ήταν ένας άνθρωπος που φιλοδοξούσε να πετύχει στην ζωή του. Μέσα σε πέντε χρόνια από την άφιξή του στο Σικάγο, απένταρος, κατάφερε να γίνει ένας γνωστός ποιητής σε ολόκληρη την Αμερική, καθώς και εκδότης με διπλωματικό διορισμό ως Αμερικανός πρόξενος στην Αθήνα. Μέσα σε πέντε χρόνια από την άφιξή του στην Αθήνα, αναδείχθηκε ως ο κορυφαίος Αμερικανός ειδικός έχοντας αποκτήσει μια ειδίκευση σε θέματα που αφορούσαν στην Ελλάδα με δημοσιεύσεις στα ελληνικά και στα αγγλικά που τον έκαναν διεθνώς διάσημο συγγραφέα.
-Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στην τεκμηρίωσηκαι τη συγγραφή του βιβλίου;
Να βάλουμε σε μια σειρά και να βγάλουμε νόημα από τον τεράστιο όγκο των πρωτογενών εγγράφων που συλλέξαμε, και να διασφαλίσουμε την πλήρη ακρίβεια των ευρημάτων μας. Κατά την έρευνα για τη ζωή του Horton συγκεντρώσαμε περισσότερους από 57.000 ατομικούς φακέλους σε ηλεκτρονική μορφή. Ήταν ένας ηράκλειος άθλος να τα ταξινομήσουμε όλα αυτά και να δημιουργήσουμε μια συναρπαστική αφήγηση που να αποτυπώνει με ακρίβεια την εμπειρία της ζωής του σπουδαίου αυτού διπλωμάτη. Πολλές σύγχρονες βιογραφίες είναι "ψυχο-βιογραφίες", δηλαδή οι συγγραφείς πιστεύουν ότι μπορούν να διαισθανθούν ή να μαντέψουν τις σκέψεις και τα λόγια του πρωταγωνιστή τους. Επινοούν συζητήσεις χωρίς να γνωρίζουν αν αυτές έλαβαν πραγματικά χώρα ή όχι. Εμείς απορρίψαμε αυτή την προσέγγιση. Αφήσαμε τον Horton να μιλήσει ο ίδιος, με τα δικά του λόγια. Οτιδήποτε έχει εισαγωγικά σε αυτό το βιβλίο είναι ακριβής απεικόνιση των όσων είπε ή έγραψε ο Horton ή άλλοι χαρακτήρες. Οι αναγνώστες σας θα πρέπει επίσης να γνωρίζουν ότι όλα τα πρωτογενή έγγραφα και η προσωπική αλληλογραφία που παρατίθενται στο βιβλίο μας είναι διαθέσιμα μέσω της ιστοσελίδας της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Georgetown.
-Τι έρευνα κάνατε στη Θεσσαλονίκη;
Έκανα έρευνα στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, στο Κέντρο Ιστορίας και στο Προξενείο των Ηνωμένων Πολιτειών στη Θεσσαλονίκη. Βαπτίστηκα στη Θεσσαλονίκη και πάντα είχα έναν ιδιαίτερο δεσμό με την πόλη, αλλά η έρευνα που έκανα εκεί τον δυνάμωσε. Όπου πήγα οι άνθρωποι ήταν εξαιρετικά ευγενικοί και εξυπηρετικοί, σε αντίθεση με κάποια άλλα μέρη όπου κάναμε έρευνα για τον Horton. Στην ενότητα των ευχαριστιών στο τέλος του βιβλίου ευχαριστώ όλους τους ανθρώπους -και πιστέψτε με είναι αρκετοί \- στα ιδρύματα της Θεσσαλονίκης που συνέβαλαν σημαντικά στην έρευνά μας.
O George Horton στη Θεσσαλονίκη
-Ο Horton υπηρέτησε πρόξενος στη Θεσσαλονίκη δύο φορές. Πώς περιγράφει την πόλη;
Περιγράφει τις περιηγήσεις του στη Θεσσαλονίκη σε δύο κεφάλαια των απομνημονευμάτων του, Recollections Grave and Gay. Έφτασε στη Θεσσαλονίκη νιόπαντρος με την Ελληνίδα σύζυγο του το 1910. Περιγράφει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πόλης, την κοσμοπολίτικη κουλτούρα και την ένδοξη ιστορία της. Θεωρούσε ότι «μετά τη Ρόδο», η πόλη αυτή «διαθέτει τα πιο τέλεια διατηρημένα μεσαιωνικά τείχη που υπάρχουν». Αναφέρει τη μεγάλη εβραϊκή κοινότητα της πόλης που είχε καταφύγει εκεί από τους ισπανικούς διωγμούς και «άκμασε δυναμικά». Περιέγραψε γραφικά τα ανατολίτικα έθιμα που «διατηρούν ακόμα οι Τούρκοι». Πέρα από αυτό, περιέγραψε όμως τη Θεσσαλονίκη ως εστία επαναστατικού πνεύματος, διπλωματικής αντιπαλότητας και διεθνών μηχανορραφιών μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών και ανατολικών δυνάμεων που πάλευαν για επιρροή. Η δεύτερη περιοδεία του ήταν από το 1917 έως το 1919, κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Έφτασε αμέσως μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης. Περιέγραψε το «σκηνικό ευρείας ερήμωσης» που προκάλεσε η πυρκαγιά, με μόνο την εκκλησία της Αγίας Σοφίας να γλιτώνει από την καταστροφή σε εκείνο το τμήμα της πόλης. Περιέγραψε τις στερήσεις του πολέμου, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και οι βομβαρδισμοί, και πώς ο ίδιος έγινε μέλος και καθιερώθηκε στη μεγάλη διεθνή στρατιωτική και διπλωματική παρουσία της Θεσσαλονίκης. Περιέγραψε επίσης το κλίμα της πόλης, την κουλτούρα της και τις λίγες διαθέσιμες αποδράσεις από την πραγματικότητα του πολέμου, όπως η διαφθορά από την οποία απείχε, και το κυνήγι, το οποίο απολάμβανε πολύ.
-Γιατί πιστεύετε ότι η καθοριστική συμβολή της Ελλάδας και η «Νίκη της Θεσσαλονίκης» στον τερματισμό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου αποσιωπήθηκαν;
Για να είμαστε σαφείς, υπάρχουν καλές ιστορικές αναφορές για την επίθεση από την Θεσσαλονίκη. Πρόσφατα επισκέφθηκα το Ίδρυμα Βενιζέλου στα Χανιά και ανακάλυψα εκεί ένα βιβλίο για το θέμα αυτό: Το θέατρο επιχειρήσεων της Θεσσαλονίκης και η έκβαση του Μεγάλου Πολέμου, που ήταν το αποτέλεσμα ενός συνεδρίου που έγινε το 2002 στη Θεσσαλονίκη. Παρά την ύπαρξη τέτοιων πηγών σχετικά με αυτή την εκστρατεία, σχεδόν όλες οι γενικές ιστορικές αφηγήσεις και αναφορές για τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στην Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη αγνοούν το πώς πραγματικά έληξε αυτός ο πόλεμος. Επιπλέον, όπως υποστήριξε ο John Schindler στο βιβλίο του Isonzo: The Forgotten Sacrifice of the Great War, η κρατούσα ιστοριογραφία υποβαθμίζει όλες τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του Α' Παγκοσμίου Πολέμου εκτός από εκείνες που έλαβαν χώρα στο Δυτικό Μέτωπο. «Για τους περισσότερους αγγλόφωνους ιστορικούς», υποστηρίζει, «οι μάχες και οι εκστρατείες του Μεγάλου Πολέμου που δεν έλαβαν χώρα στο Δυτικό Μέτωπο... δεν αξίζουν να διερευνηθούν». Πιστεύω ότι ο λόγος είναι η εθνική προκατάληψη. Η μεγάλη υπεροχή της πολεμικής προσπάθειας σημειώθηκε στο Δυτικό Μέτωπο, όπου τεράστια γερμανικά, βρετανικά και γαλλικά στρατεύματα πολέμησαν μεταξύ τους και υπέστησαν τρομακτικές απώλειες, χωρίς να σημειώσουν σχεδόν καμία ουσιαστική πρόοδο. Οι ιστορικοί αυτών των χωρών επικεντρώνονται φυσικά στη μάταιη αλλά κατακλυσμιαία αντιπαράθεση μεταξύ των κύριων δυνάμεών τους. Συγκριτικά, η μικρή ελληνική συμβολή που τερμάτισε τον πόλεμο φαντάζει ασήμαντη. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι ότι αυτές οι (9) ελληνικές μεραρχίες ήταν η αποφασιστική «σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι».
-Πώς εξηγείτε την απουσία μνημείων ή επίσημων εορτασμών για ένα τόσο σημαντικό γεγονός;
Δεν είμαι σίγουρη για τον λόγο αυτής της απουσίας. Υπάρχουν μερικά μνημεία, κυρίως νεκροταφεία, και γίνονται μικροί εορτασμοί, αλλά τίποτα ανάλογο με τον βαρυσήμαντο χαρακτήρα της Νίκης της Θεσσαλονίκης. Αν επιχειρούσα να μαντέψω το γιατί, θα έλεγα ότι οι Έλληνες πολιτικοί και ιστορικοί θεωρούν απρεπές να εκθειάζουν την ελληνική συμβολή στον τερματισμό του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, δεδομένου ότι η Ελλάδα έλαβε μέρος προς το τέλος του συμμαχικού αγώνα. Πιθανώς ανησυχούν ότι η ανάδειξη της ελληνικής συμβολής θα «ενοχλούσε» τις ισχυρές χώρες στις οποίες η Ελλάδα εξακολουθεί να βασίζεται για συνεργασία σε θέματα εθνικής ασφάλειας. Εκτός αυτού, οι περισσότεροι Έλληνες εξακολουθούν να παρανοούν αρκετά ζητήματα αναφορικά με τη μικρασιατική καταστροφή και αποφεύγουν να συζητούν εκείνη την περίοδο της ιστορίας. Νομίζω ότι αυτό είναι μεγάλο λάθος και ότι οι Έλληνες δεν πρέπει να ντρέπονται για τίποτα. Ωστόσο, αυτή η επιφυλακτικότητα πιθανώς συμβάλλει στο να παραβλέπουν οι Έλληνες τον τρόπο με τον οποίοτελείωσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.
-Πώς αποτιμάτε τη συμβολή του D’ Esperey;
Ήταν ο διοικητής των Συμμάχων στη Θεσσαλονίκη και του αξίζουν πολλά εύσημα για τη αποφασιστική νίκη και την ευφυή στρατηγική που ακολούθησε. Ξεκαθάρισε από την πρώτη στιγμή που έφτασε στην Θεσσαλονίκη ότι ήθελε να επιτεθεί στους εχθρούς τους το συντομότερο δυνατόν.Το σχέδιο αυτό το υποστήριζε καιο προκάτοχός του, ο Adolphe Guillaumat. Ο Guillaumat επισκέφθηκε συμμαχικές πρωτεύουσες για να ασκήσει πίεση υπέρ αυτής της επίθεσης, όταν έγινε σαφές ότι οι πολιτικοί ηγέτες των Συμμάχων ήταν επιφυλακτικοί για μια τόσο τολμηρή στρατηγική. Αυτό υποδηλώνει ότι ο D' Esperey δεν ήταν ο μόνος στρατηγός που θα μπορούσε να ηγηθεί της προσπάθειας. Έχω την εντύπωση όμως ότι ο D' Esperey έβλεπε “μπροστά” για την εποχή του όσον αφορά στην προώθηση μιας ταχείας και ευέλικτης στρατηγικής και της "έμμεσης προσέγγισης" προκειμένου να πετύχει την ήττα του εχθρού. Όπως σημειώνουμε στη βιογραφία: Ο D' Esperey γνώριζε ότι η ταχύτητα ήταν το κλειδί της επιτυχίας. «Προήλαυνε ανηλεώς», … «παρά τις παραινέσεις των άμεσα υφισταμένων του». ... Ένας από τους αξιωματικούς του D' Esperey υποστήριξε ότι ο ρυθμός προέλασης καθιστούσε αδύνατο τον ανεφοδιασμό αλλά «η νίκη μας ήταν μεγάλη και ολοκληρωτική». Πάντως, τα γεγονότα υποδηλώνουν ότι ο D' Esperey ήταν ο σωστός άνθρωπος στο σωστό μέρος τη σωστή στιγμή! Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι κέρδισε μια αποφασιστική νίκη.
Ο Γάλλος στρατηγός Louis Franchet d'Espèrey
-Κατά τη γνώμη σας, πώς η Θεσσαλονίκη θα μπορούσε σήμερα να συμβάλει στην ανάδειξη της μνήμης των γεγονότων που καλύπτει το βιβλίο σας;
Νομίζω ότι η πόλη θα πρέπει να καθιερώσει τελετές μνήμης και το πανεπιστήμιο, τα μουσεία και οι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί θα πρέπει να προσκαλέσουν διακεκριμένους ιστορικούς να μιλήσουν σε συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις με σκοπό να αποσαφηνίσουν στους Έλληνες, και στο δυτικοευρωπαϊκό κοινό γενικότερα, τι πραγματικά συνέβη στο τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και στη Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε. Η Ελλάδα γενικά, και η Θεσσαλονίκη ειδικότερα, οφείλει να ιδρύσει και να επιχορηγήσει έδρες στα πανεπιστήμιά της στελεχωμένες με ακαδημαϊκούς που ειδικεύονται σε αυτή την ιστορική περίοδο (τον Νοέμβριο του 2024 ιδρύθηκε μια τέτοια έδρα στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, αλλά από ότι γνωρίζω δυστυχώς ακόμα δεν έχει καθηγητή!). Πιστεύω επίσης ότι το Υπουργείο Παιδείας οφείλει να ενθαρρύνει τη διδασκαλία των αληθινών γεγονότων και στο Λύκειο.
-Έχετε αναφέρει ότι ο Horton υπήρξε «μάρτυρας» και «ανθρωπιστής», όχι απλώς διπλωμάτης. Τι αποκαλύπτει η δράση του κατά τη διάρκεια της Καταστροφής της Σμύρνης για τον ρόλο των ξένων διπλωματών σε καιρούς γενοκτονίας ή εθνοκάθαρσης;
Αυτή είναι μια ιδιαίτερα σημαντική ερώτηση. Για να χαράξει μια κυβέρνηση σωστή πολιτική πρέπει να κατανοήσει τι πραγματικά συμβαίνει και γιατί, ιδίως σε περιόδους γενοκτονίας ή εθνοκάθαρσης. Δεν μπορούμε να αποτρέψουμε τις τραγικές επιπτώσεις αν έχει δημιουργηθεί, σκόπιμα ή μη, σύγχυση σχετικά με τα πραγματικά γεγονότα εκείνης της ιστορικής περιόδου γι' αυτό και διπλωμάτες όπως ο Horton διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση. Ο Horton είχε τη φήμη του ανθρώπου, που παρείχε ακριβή και αντικειμενική πληροφόρηση. Είχε επίσης ορθή και πλήρη αντίληψη των πολλαπλών παραγόντων που συνέβαλλαν στην λήψη αποφάσεων από τους Έλληνες και Τούρκους πολιτικούς, όπως και για την ακριβή πρόβλεψη των επερχόμενων αποτελεσμάτων. Ακόμη όμως και αν οι εθνικοί ηγέτες αποφάσιζαν τελικά ότι άλλοι στρατηγικοί παράγοντες υπερίσχυαν των συμβουλών που θα μπορούσε να προσφέρει ένας άνθρωπος με άριστη γνώση στα ζητήματα της περιοχής όπως ο Horton, μπορούσαν να επωφεληθούν από τις γνώσεις που αυτός θα τους προσέφερε στην τελικήλήψη των αποφάσεων τους.Το State Department θα έπρεπε να είχε επωφεληθεί των γνώσεων αλλά και της μακρόχρονης εμπειρίας του Horton. Αντ' αυτού, με τραγικό τρόπο, τον Νοέμβριο του 1923, οι αντίπαλοι του Horton, ο ναύαρχος Mark Bristol και ο Allen Dulles, μπλόκαραν την πρόσβαση του Horton στον Πρόεδρο των ΗΠΑ και τον Υπουργό Εξωτερικών. Το έκαναν ακριβώς τη στιγμή που οι ηγέτες αυτοί λάμβαναν την κρίσιμη απόφαση για το αν θα αποδεχθούν ή θα απορρίψουν τη βρετανική προσφορά για τη διάσωση του εναπομείναντος 1,5 εκατομμυρίου χριστιανών στη Μικρά Ασία. Πιστεύω ότι η ιστορία της μικρασιατικής καταστροφής μπορεί να ήταν αρκετά διαφορετική αν οι απόψεις του Horton είχαν κοινοποιηθεί στους κορυφαίους ηγέτες της Αμερικής.
-Ποιο είναι, εντέλει, το διακύβευμα της ιστορικής μνήμης; Είναι η ερμηνεία του παρελθόντος ή η διαμόρφωση του παρόντος (και του μέλλοντος);
Όλα αυτά είναι αλληλένδετα. Αυτό που αντιλαμβανόμαστε για το παρελθόν διαμορφώνει την κατανόηση του παρόντος, η οποία θα καθορίσει το μέλλον. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ένας σοφός υποστήριξε ότι «αυτός που ελέγχει το παρελθόν ελέγχει το μέλλον». Ο Χίτλερ προφανώς το πίστευε αυτό, υποστηρίζοντας ότι μπορούσε να διαπράξει γενοκτονία αν κέρδιζε τον πόλεμο και ήλεγχε έτσι τις ιστορικές αφηγήσεις. Εξ ου και η απάντησή του όταν ρωτήθηκε για τα ανηλεή σχέδιά του να επιτεθεί στους Πολωνούς πολίτες: «Ποιος θυμάται τους Αρμένιους», ρώτησε κυνικά.
Όπως ισχυριζόμαστε άλλωστε στο επιμύθιο του βιβλίου μας, ο δρόμος για το Άουσβιτς ξεκινά από την Μικρά Ασία. Επίσης, πιστεύουμε ότι το σημαντικότερο που πρέπει να συγκρατήσουμε στην ιστορική μας μνήμη από τη βιογραφία του Horton είναι η συνειδητοποίηση ότι ο τρόπος με τον οποίον εξελίχθηκε η Μικρασιατική Καταστροφή, δημιούργησε προηγούμενο για χειρότερα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο! Η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν μία πανωλεθρία για την ανθρωπότητα, όχι μόνο για την Ελλάδα. Σήμερα, τα έθνη συνεχίζουν να διαπράττουν γενοκτονία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι η ιστορική γνώση είναι πολύ σημαντική για να αφεθεί στα χέρια μιας κυβέρνησης. Οι ελεύθεροι άνθρωποι που υποστηρίζουν ελεύθερους θεσμούς και προστατεύουν την ελευθερία του λόγου, της συνείδησης και της έρευνας πρέπει να αξιολογούν συνεχώς την ιστορική γνώση και να διασφαλίζουν ότι είναι όσο το δυνατόν πιο ακριβής. Από αυτή την άποψη, ελπίζουμε ότι η βιογραφία του Horton θα παρακινήσει τους Έλληνες να κατανοήσουν καλύτερα το παρελθόν τους, τι λειτούργησε καλά και τι όχι, και έτσι να αυξήσουν τις πιθανότητές τους για να ευημερήσουν στο μέλλον.Η ζωή και το έργο του Horton μας δίδαξε αυτό το μάθημα μαζί με άλλα μαθήματα, σημαντικά και επίκαιρα.
