Οφείλω μια απάντηση σε κάποιους νεότερους που ρωτούν σε ποιους απευθύνομαι με αυτά τα κείμενα για τον Εμφύλιο πόλεμο. Πόσοι είναι αυτοί που ενδιαφέρονται; Πρώτα—πρώτα ξεκαθαρίζω εξ αρχής πως γράφω για τον εαυτό μου. Περνώ καλά γράφοντας και αυτό μου αρκεί. Στον βαθμό που διαπιστώνω ότι υπάρχουν και μερικοί αναγνώστες των κειμένων μου, εξομολογούμαι πως περνώ ακόμα καλύτερα.
Δεν έχω κάποια ιεραποστολική αντίληψη ούτε υποδύομαι τον σταυροφόρο. Διαβάζω, γράφω και όποιος θέλει να διαβάσει αυτά που γράφω, καλώς να ορίσει. Η ανάγνωση της Ιστορίας δε γνωρίζει ηλικίες. Ή είσαι φιλίστορας, με ό,τι σημαίνει αυτό είτε δεν είσαι. Πάντως λαός χωρίς ιστορική γνώση και μνήμη έχει μέλλον ζοφερό. Συνεπώς, γεροί να είμαστε, εγώ θα γράφω για τον Εμφύλιο καθώς το συγκεκριμένο θέμα είναι ανεξάντλητο. Διάθεση να έχεις να διαβάζεις.
Στη Δυτική Μακεδονία, αλλά και στην Ημαθία, οι αξιωματικοί του Στρατού που δεν είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ τελούσαν υπό διαρκή πίεση. Μερικές φορές αυτή η πίεση εκδηλωνόταν με δολοφονικές απόπειρες, άλλες φορές με απαγωγές και άλλες με λεκτικές απειλές. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η απόπειρα δολοφονίας του ταγματάρχη πεζικού Κωνσταντίνου Χονδρόπουλου που έγινε στις 15/12/1943 στη Βέροια. Ο Κ. Χονδρόπουλος ήταν Διοικητής της Διοικήσεως Αξιωματικών Βέροιας. Διασώθηκε και τραυματισμένος μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη. Την ίδια τύχη είχε στην Έδεσσα ο συνταγματάρχης πεζικού Χρ. Ιωάννου, τέως στρατιωτικός Διοικητής νομού Πέλλας.
Μπροστά σε τέτοια φαινόμενα που είχαν λάβει γενικευμένη μορφή, η λύση ήταν μια: οι απειλούμενοι και οι διωκόμενοι αξιωματικοί να έρθουν στη Θεσσαλονίκη και να κρυφτούν μέχρι να λήξει ο πόλεμος. Κάποιοι από αυτούς προσεχώρησαν σε αντικομμουνιστικές οργανώσεις, αλλά οι περισσότεροι φρόντιζαν να μη δίνουν στόχο και να παρουσιάζονται, με πολλές προφυλάξεις, για την καταβολή του μισθού. Ήταν μια εποχή ρευστότητας, ουδείς γνώριζε πότε θα αποχωρήσουν οι Γερμανοί, και το κυριότερο, ουδείς γνώριζε τι θα γίνει στη συνέχεια. Μερικοί από τους αξιωματικούς του Στρατού πίστεψαν πως «συνομιλώντας» με συμμαθητές τους στη Σχολή Ευελπίδων που τώρα ήταν βαθμοφόροι του ΕΛΑΣ, θα εξασφάλιζαν την προστασία τους. Όμως τους ζητήθηκαν ανταλλάγματα. Όσοι τα έδωσαν βρέθηκαν μπλεγμένοι στη συνέχεια, όταν από τα μέσα του 1945 άρχισαν οι κρίσεις των αξιωματικών για τα πεπραγμένα τους την περίοδο της Κατοχής. Άλλοι παρέμειναν στο στράτευμα αλλά κρίθηκαν στάσιμοι και άλλοι αποτάχθηκαν.
Σε τέτοιες καταστάσεις όπου η διακύβευση είναι η ανθρώπινη ζωή, είθισται σχεδόν όλοι να συνομιλούν με όλους. Η ισχυρότερη πλευρά δελεάζει και η αδύναμη βρίσκεται στο εξής δίλημμα: ή αποδέχεται την προσφορά ή την απορρίπτει και αναλαμβάνει τα ρίσκα αυτής της απόρριψης. Δεν είναι τυχαίο που ένας εκ των ιδρυτών της ΠΑΟ, ο Αθ. Φροντιστής, δέχθηκε προσφορά από τον φίλο του λοχαγό Κωνσταντάρα, στέλεχος του ΕΛΑΣ, να αναλάβει τη διοίκηση του 26ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ στην Ανατολική Μακεδονία. Αυτή η συνάντηση έγινε στο σπίτι του Κωνσταντάρα τον Ιανουάριο 1944, λίγο πριν τη διάλυση της ΠΑΟ. Ως γνωστόν ο Αθ. Φροντιστής παρέμεινε στις τάξεις του αντικομμουνιστικού στρατοπέδου. Εκείνες τις ημέρες διέφυγε στην Τουρκία, από τα παράλια της Σιθωνίας, για να γλιτώσει από τον ΕΛΑΣ ο αξιωματικός της ΠΑΟ, ο Κωνσταντίνος Ασλανίδης.
Όταν η κατάσταση στη Θεσσαλονίκη άρχισε να ξεφεύγει από κάθε έλεγχο την περίοδο της Εαμοκρατίας, πολλοί αξιωματικοί του ΕΔΕΣ και της ΠΑΟ ζήτησαν καταφύγιο στις στρατωνισμένες βρετανικές δυνάμεις. Ευθύς ως ξέσπασαν τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα, όλοι τους μεταφέρθηκαν με αγγλικό πλοίο στον Πειραιά και αμέσως στελέχωσαν τα νεοσύστατα Τάγματα Εθνοφυλακής, άλλοι ως απλοί οπλίτες και άλλοι ως αξιωματικοί ( Αγραφιώτης, Μπάμπαλος, Χατζής, Σταμνάς). Με το ίδιο πλοίο ταξίδεψαν και νεαροί, κυρίως φοιτητές, που είχαν διακριθεί για την εθνικιστική—σύμφωνα με την ορολογία της εποχής—δράση τους στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη.
Όμως υπήρξαν και αξιωματικοί που αποτέλεσαν «επίλεκτα» μέλη της πορεία της Αρδέας, όπως οι Μιλτιάδης Βίμπλης, Αθανάσιος Χρυσοχόου, Αλ. Πετίνης, Δημ. Δασκαλόπουλος, Ανδρέας Ζαροκώστας, Γεώργιος Καρίπης και άλλοι, μεταξύ των οποίων και αιχμάλωτοι από τη μάχη του Κιλκίς. Κατά τη διάρκεια της ομηρίας τους δολοφονήθηκαν 25 αξιωματικοί του Στρατού, μεταξύ των οποίων ήταν και ο αξιωματικός του Ιερού Λόχου Πέτρος Σαϊνης και ο επισμηνίας Α. Καπογιαννίδης. Ο εκτελεστής του επισμηνία, όταν στη συνέχεια γινόταν οι ανακρίσεις, βρισκόταν ήδη προφυλακισμένος στο Επταπύργιο, ενώ ο φυσικός αυτουργός του Σαϊνη δεν ταυτοποιήθηκε. Ηθικός αυτουργός θεωρήθηκε ο Καπετάν Πετρόμπεης, κατά κόσμον ανθυπολοχαγός Ι. Τσούφλιας, ο οποίος «ήδη τυγχάνει προφυλακισμένος εις το Φρουραρχείον Θεσσαλονίκης».
Από τέτοια προσωπικά δράματα είναι γεμάτη αυτή η περίοδος. Όμως ένα δε θα πρέπει να μας διαφεύγει και αυτό αποτελεί τη μεγάλη εικόνα. Με όχημα την Αντίσταση κατά του κατακτητή, το ΚΚΕ θέλησε να ελέγξει πλήρως τις εξελίξεις μετά την Απελευθέρωση. Και προς τούτο μετήλθε κάθε μέσο και δε δίστασε μπροστά σε τίποτα. Σημειωτέον πως ο εικοσαετής Εθνικός Διχασμός δε μετατράπηκε ποτέ σε εμφύλιο πόλεμο. Και να συνεκτιμήσουμε πως τότε υπήρχαν δύο ισομεγέθη στρατόπεδα, που στην κορυφή τους βρισκόταν δύο λαοφιλείς, θεοποιημένες, προσωπικότητες. Λίγο αργότερα, όταν μια μειοψηφία βρέθηκε με όπλα στα χέρια, αιματοκύλισε την Ελλάδα.
Για τις ανάγκες του κειμένου συμβουλεύτηκα το βιβλίο του Γιάννη Πριόβολου «Αντιπαραθέσεις και διαμάχες στην κατεχόμενη Μακεδονία (1941—1944) εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2013 (Πρόλογος: Νίκος Μαραντζίδης)
