Η μελέτη τους δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή των ανθρώπων του μακρινού παρελθόντος, την κοινωνική και οικονομική τους οργάνωση, τρόπους ζωής και διατροφικές συνήθειες, φωτίζει ακόμη και κατασκευαστικά μυστικά των αρχαίων τεχνιτών!
Την 5η Επιστημονική Συνάντηση της Ένωσης για την Έρευνα των Τριπτών Εργαλείων (5th AGSTR Thessaloniki) διοργανώνουν ο Τομέας Αρχαιολογίας και το Εργαστήριο Διεπιστημονικής Αρχαιολογικής Έρευνας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, καθώς και η ομάδα PlantCult του Κέντρου Διεπιστημονικής Έρευνας και Καινοτομίας του ΑΠΘ, στις 15-18 Σεπτεμβρίου 2025, στο ΚΕΔΕΑ. Πρόκειται για μια διεθνή διοργάνωση, η οποία πραγματοποιείται κάθε δύο χρόνια σε διαφορετικές χώρες της Ευρώπης. Στη φετινή διοργάνωση συμμετέχουν 55 σύνεδροι από την Ελλάδα και το εξωτερικό, με επιστημονικές ανακοινώσεις για θέματα τα οποία αφορούν την αρχαία τεχνολογία, όπως η προμήθεια πρώτων υλών, η οργάνωση της κατασκευής, τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά, η χρήση και η διακίνηση των λίθινων εργαλείων και ο τερματισμός της χρήσης τους.
Νεολιθικά εργαλεία με κόψεις: Αξίνες και πελέκεις
Όπως επισημαίνει η δρ. Δανάη Χονδρού, αρχαιολόγος, μέλος της επιστημονικής επιτροπής του συνεδρίου, «τα πρωιμότερα λίθινα τριπτά εργαλεία μπορούν να αναχθούν σε περίπου 50–40 χιλιάδες χρόνια πριν (Παλαιολιθική εποχή) και έχουν βρεθεί στην Αφρική. Όμως, η συστηματική και μαζική χρήση τους συνδέεται με την υιοθέτηση της γεωργίας και του νέου τρόπου ζωής που αυτή συνεπαγόταν με τη δημιουργία μόνιμων οικισμών, δηλαδή με την Νεολιθική επανάσταση (από ~10η χιλιετία π.Χ. και εξής στη Μέση Ανατολή, λίγο αργότερα στην Ευρώπη), οπότε ο αριθμός των εργαλείων αυξάνεται ραγδαία και νέοι τύποι κάνουν την εμφάνισή τους, για να καλύψουν τις νέες ανάγκες».
Η δρ. Χονδρού υπογραμμίζει ότι τα εργαλεία αυτά εμπλέκονταν σε όλες τις βασικές παραγωγικές δραστηριότητες του ανθρώπου. Και πολλές φορές είναι το μοναδικό υλικό απομεινάρι που επιβιώνει, καθώς τα φθαρτά υλικά, όπως το ξύλο ή το δέρμα, δεν σώζονται.
«Φτάσαμε σε σημείο, με τις αναλύσεις μας, να μπορούμε να πούμε συγκεκριμένα πράγματα για το πώς χρησιμοποιούνταν τα εργαλεία», εξηγεί. «Οι μυλόπετρες παλιά συνδέονταν σχεδόν αποκλειστικά με την άλεση δημητριακών. Τώρα διαπιστώνουμε ότι είχαν ευρύ φάσμα λειτουργιών: άλεθαν όσπρια, καρπούς, ρίζες, ακόμη και ανόργανα υλικά όπως οι χρωστικές, για την παραγωγή βαφής. Χρησιμοποιούνταν ακόμη και στην επεξεργασία δέρματος».
Η στροφή αυτή δεν οφείλεται μόνο στην αλλαγή ερευνητικής οπτικής, αλλά και στη χρήση νέων μεθόδων: μικροσκόπια, αναλύσεις μικροκαταλοίπων, φυσικοχημικές μέθοδοι, ακόμη και εξειδικευμένες προσεγγίσεις από την επιστήμη της τριβολογίας (μελέτη φθοράς υλικών).
Εργαλείο άλεσης- τριπτήρας
Η ελληνική συμβολή
Η ερευνητική ομάδα PlantCult του ΑΠΘ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη νέα αυτή προσέγγιση. «Με το πρόγραμμα της καθηγήτριας Τάνιας Βαλαμώτη δείξαμε ότι οι μυλόπετρες δεν χρησιμοποιούνταν μόνο για να αλέθονται τα δημητριακά — έχουμε όσπρια, διαφορετικές τεχνικές παρασκευής, άρα και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες ανά περιοχή», αναφέρει η δρ. Χονδρού.
Η Ελλάδα, όπως σημειώνει, ακολουθεί τη διεθνή δυναμική στον τομέα αυτό: «Ακολουθούμε την άνθιση του επιστημονικού ενδιαφέροντος — ολοένα και περισσότερα υλικά αναλύονται, και αυτό μας επιτρέπει να κάνουμε και συγκρίσεις. Υπάρχουν συγκεκριμένες τυπολογίες, και τα εργαλεία εξελίσσονται».
Στη Μακεδονία, η θέση Κλείτος στην περιοχή της Κοζάνης (ανασκαφείσα σε μεγάλη έκταση το 2009–2010 λόγω των ορυχείων) έδωσε ένα από τα μεγαλύτερα σύνολα λίθινων εργαλείων που έχουν βρεθεί, με πάνω από 7.000–8.000 κομμάτια. Εξίσου σημαντικά ευρήματα στη Βόρεια Ελλάδα προέρχονται από την Αυγή Καστοριάς και το Ντικιλί Τας στην Καβάλα (Νεολιθική περίοδος).
Η σημασία των λίθινων τριπτών εργαλείων δεν εξαντλείται στη χρήση τους. Μέσα από τη μελέτη τους αποκαλύπτονται πολιτισμικές προτιμήσεις, κοινωνικές διαφοροποιήσεις και σχέσεις εξουσίας. Η δρ. Χονδρού δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία και τα νοήματα που αυτά τα αντικείμενα ενσωμάτωναν για τα μέλη τόσο των προϊστορικών όσο και των μεταγενέστερων κοινοτήτων. «Όπως και σήμερα ο υλικός πολιτισμός —τα αντικείμενα που επιλέγουμε να έχουμε γύρω μας— λέει ποιοι είμαστε, έτσι και στο παρελθόν τα εργαλεία ενσωμάτωναν την έννοια της ταυτότητας. Ακόμη και κοινότητες που ήταν γεωγραφικά κοντά επέλεγαν να κάνουν τα πράγματα διαφορετικά. Άλλο εμείς, άλλο οι άλλοι», επισημαίνει.
Η χρήση των λίθινων εργαλείων, πάντως, δεν συνδέεται μόνο με το μακρινό παρελθόν. «Είναι καταπληκτικό να ταξιδεύεις στη Νέα Γουινέα ή στην Αφρική και να βλέπεις ότι χρησιμοποιούν ακόμη τέτοια τριπτά εργαλεία. Στην Μπουρκίνα Φάσο, για παράδειγμα, συνεχίζουν να χρησιμοποιούν μυλόπετρες καθώς θεωρούν ότι το μηχανικό άλεσμα αλλοιώνει τη γεύση των τροφών», παρατηρεί η δρ. Χονδρού.
Νεολιθικό ζεύγος άλεσης
Κάποια λίθινα εργαλεία φαίνεται πως δεν είχαν χρηστικό ρόλο, αλλά λειτουργούσαν ως αντικείμενα κύρους ή σύμβολα πολιτισμικής ταυτότητας. Κάποια από αυτά τα εργαλεία δεν είχαν καθόλου φθορές, κάτι που μαρτυρά ότι πιθανώς δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ. Ίσως τυλίγονταν σε δέρμα ή υφάσματα και λειτουργούσαν περισσότερο ως σύμβολα κοινωνικού status ή πολιτισμικής ταυτότητας. «Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι καταπληκτικοί πελέκεις στη Δυτική Ευρώπη», εξηγεί η δρ. Χονδρού. «Τέτοιοι πελέκεις εντοπίστηκαν στη Σκανδιναβία και βρέθηκε ότι η πηγή της πρώτης ύλης τους ήταν οι Άλπεις στη Βόρεια Ιταλία! Η αξία τους δεν ήταν λειτουργική, ήταν συμβολική και κοινωνική».
Η μελέτη αυτών των εργαλείων φανερώνει ότι, όπως και σήμερα, έτσι και τότε, οι άνθρωποι επεδίωκαν να ξεχωρίζουν, όχι μόνο με ό,τι έκαναν, αλλά και με ό,τι κατείχαν. «Το γοητευτικό είναι ότι πάμε πίσω δεκάδες χιλιάδες χρόνια και διαπιστώνουμε ότι ο άνθρωπος, στον πυρήνα του, παραμένει ο ίδιος, με τις ίδιες ανάγκες και τα ίδια πάθη», τονίζει η δρ. Χονδρού. «Η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει. Όπως σήμερα το πολυτελές αυτοκίνητο ή το επώνυμο ρούχο λειτουργεί ως δείκτης κοινωνικής θέσης, έτσι και στο παρελθόν υπήρχαν αντικείμενα κύρους, ανάμεσά τους και λίθινα εργαλεία».
Ο συνδυασμός αρχαιολογίας, γεωλογίας, φυσικής, χημείας, εθνογραφίας και άλλων επιστημονικών πεδίων δημιουργεί σήμερα τις προϋποθέσεις για μια πολυφωνική ανάγνωση του παρελθόντος: όχι μόνο για το τι έκαναν οι άνθρωποι, αλλά ποιοι ήταν. Και, όπως φαίνεται, η πέτρα έχει ακόμα πολλά να πει.
Το Συνέδριο τελεί υπό την αιγίδα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.
Περισσότερες πληροφορίες: https://agstr2025.web.auth.gr/
