Την ώρα που η Ανατολική Μεσόγειος μπαίνει σε φάση αναδιάταξης και οι διαπραγματεύσεις στο Ουκρανικό φαίνεται να επιταχύνονται, επανέρχεται στο προσκήνιο η συζήτηση για τη συνεργασία Ελλάδας–Κύπρου–Ισραήλ. Με φόντο τόσο το προγραμματισμένο ταξίδι του Ισραηλινού πρωθυπουργού στις ΗΠΑ όσο και τις διπλωματικές ζυμώσεις που αυτό μπορεί να πυροδοτήσει, ο Διεθνολόγος και Πολιτικός Επιστήμονας, Θόδωρος Τσίκας, μιλάει στα Μακεδονικά Νέα και διερωτάται κατά πόσο η «τριμερής» υπηρετεί μια σαφή στρατηγική ή παραμένει ένα σχήμα περισσότερο διακηρυκτικό παρά επιχειρησιακό.
Ο κ. Τσίκας στη συνέντευξη του, μιλάει για τις προκλήσεις που έχει μπροστά της η ελληνική διπλωματία κατά τη χάραξη των συμμαχιών της και υπογραμμίζει ότι λείπουν οι παράμετροι πρακτικής υλοποίησης του τρίπτυχου ενέργεια – άμυνα – ασφάλεια, στο οποίο κατέληξε η «τριμερής».
Τονίζει πως τα ευρύτερα ζητήματα της Ανατολικής Μεσογείου και ειδικά οι ενεργειακοί σχεδιασμοί είναι αδύνατο να επιλυθούν χωρίς την Τουρκία, επειδή οι ΗΠΑ της αποδίδουν καίριο ρόλο, ενώ όσον αφορά στο Ουκρανικό, βλέπει επιτάχυνση διαπραγματεύσεων αλλά δύο κεντρικά «αγκάθια» να παραμένουν μέχρι στιγμής, τις εγγυήσεις ασφαλείας προς την Ουκρανία και το εδαφικό.
Τέλος αναφορικά με τις σχέσεις ΗΠΑ - Ε.Ε, ο κ.Τσίκας κάνει τις εξής βασικές επισημάνσεις: Βλέπει τον Τραμπ να είναι δεκτικός σε μια λογική “σφαιρών επιρροής”, αφήνοντας χώρο στον Πούτιν και θεωρεί ότι ο Αμερικανός πρόεδρος επιδιώκει να αποδυναμώσει την Ε.Ε. ως πολιτική οντότητα και την ίδια στιγμή να προσθέτει ιδεολογική διάσταση: στήριξη σε δυνάμεις εντός Ευρώπης που αντιστρατεύονται την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που σύμφωνα με τον γνωστό Διεθνολόγο, η Ευρώπη πρέπει να «τρέξει» την ενοποίηση, οπωσδήποτε στην Εξωτερική Πολιτική και την Άμυνα, ενώ ταυτόχρονα θα πρέπει να αλλάξει και τον τρόπο λήψης αποφάσεων, καθώς το δικαίωμα του “βέτο” δεν μπορεί να συνεχίζει να υφίσταται.
Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνέντευξης του κ. Θόδωρου Τσίκα στον Αλέξανδρο Αλεξιάδη:
Ο Διεθνολόγος και Πολιτικός Επιστήμονας Θόδωρος Τσίκας
- Τη στιγμή που προγραμματίζεται το πέμπτο ταξίδι του Ισραηλινού πρωθυπουργού στις Ηνωμένες Πολιτείες, έχουμε σε εξέλιξη την ανάπτυξη μιας στρατηγικής συνεργασίας ανάμεσα στην Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ. Αλλάζουν πλέον τα δεδομένα στην Ανατολική Μεσόγειο και προς ποια κατεύθυνση;
Αυτή η συνεργασία ανάμεσα σε Ελλάδα, Κύπρο και Ισραήλ άρχισε σε μία περίοδο, εδώ και πολλά χρόνια, όταν κυρίως οι συνομιλίες για το Κυπριακό δεν είχαν πάει καλά. Και τότε επιλέχθηκε μία οδός διαφυγής -λανθασμένη κατά τη γνώμη μου- για να φτιαχτεί αυτή η συμμαχία που θα επιχειρούσε τον αποκλεισμό της Τουρκίας από τις διεργασίες της Ανατολικής Μεσογείου. Παρόλα αυτά, τα χρόνια που μεσολάβησαν, αυτή η συνεργασία είχε κυρίως διακηρυκτικό περιεχόμενο. Δεν είχε συγκεκριμένα αποτελέσματα.
Συγκεκριμένα αποτελέσματα είχαν οι διμερείς σχέσεις, δηλαδή ανάμεσα στην Ελλάδα και το Ισραήλ και ανάμεσα στην Κύπρο και το Ισραήλ. Αλλά το τριμερές σχήμα, κυρίως περιοριζόταν στις συναντήσεις ανά δύο χρόνια και τη δημοσίευση κάποιων διακηρύξεων.
Από την άλλη, τώρα οι συνθήκες έχουν αλλάξει. Δηλαδή, έχουμε μια νέα πρόταση την οποία έχει επαναφέρει η ελληνική κυβέρνηση, ο πρωθυπουργός, και μιλάει για σύγκληση Διάσκεψης των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου, η οποία περιλαμβάνει και την Τουρκία. Ρητά υπάρχει μέσα σε αυτή την πρόταση.
Συμβαδίζουν αυτά τα δύο σχήματα; Πρέπει να αναρωτηθεί κανείς. Ή υπάρχει μια αντίφαση ανάμεσά τους; Κατά τη γνώμη μου υπάρχει αντίφαση.
Αυτό το σχήμα, το οποίο είναι ένα μέσο, ένα όχημα, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πού μας οδηγεί. Ποια είναι η στρατηγική του, ποιος είναι ο στόχος του.
Και νομίζω ότι σε αυτό επάνω θα πρέπει σοβαρά να σκεφτεί και η ελληνική εξωτερική πολιτική. Φυσικά, το ταξίδι του Νετανιάχου στις ΗΠΑ φαίνεται ότι μπορεί να αξιοποιηθεί για διμερείς στόχους. Δηλαδή, για να εξασφαλιστεί το ραντεβού του Έλληνα Πρωθυπουργού με τον Αμερικανό Πρόεδρο στον Λευκό Οίκο, να μεταφέρει, πιθανόν, κάποια ζητήματα. Δηλαδή, μπορεί να μεσολαβήσει ο Νετανιάχου για ορισμένα πράγματα, αλλά πάλι σε διμερές επίπεδο. Επομένως, το βασικό είναι να ξεκαθαριστεί τι ακριβώς επιθυμούμε στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, προκειμένου να βρούμε και το κατάλληλο σχήμα.
Πάντως, στο «τραπέζι» είναι το τρίπτυχο ενέργεια, άμυνα και ασφάλεια και βλέπουμε ότι γίνονται κινήσεις και προς τις τρεις κατευθύνσεις. Είναι αυτή μια στέρεη βάση πάνω στην οποία η χώρα μπορεί να «χτίσει» και να περιμένει οφέλη;
Η κοινή Διακήρυξη, βεβαίως, περιλαμβάνει όλα αυτά τα θέματα. Όμως, δεν αναφέρονται συγκεκριμένα πράγματα. Δηλαδή, τρόπος, χρονοδιάγραμμα - χρόνος, υλοποίηση, δηλαδή το πώς ακριβώς θα γίνουν, πότε κλπ. Ενώ υπάρχει μια Διακήρυξη που περιλαμβάνει αυτά τα θέματα, δεν υπάρχουν οι παράμετροι της υλοποίησης.
Και, επομένως, αυτό πρέπει να συγκεκριμενοποιηθεί, εφόσον υφίσταται ουσιαστικό ζήτημα. Βεβαίως, για όλα αυτά τα θέματα μπορεί να υπάρχει διμερής συνεργασία. Δηλαδή, ήδη, Κυρίως στον τομέα των εξοπλισμών υπάρχει διμερής συνεργασία ανάμεσα στην Ελλάδα και το Ισραήλ. Στον τομέα της ενέργειας, κυρίως, υπάρχει συνεργασία ανάμεσα στην Κύπρο και το Ισραήλ. Τριμερώς όμως, θα πρέπει να δούμε τι ενυπάρχει.
- Μια ακόμα αντίφαση δεν είναι οι κινήσεις που κάνει η Τουρκία προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, η αμφισημία στην πολιτική της πχ και πρόγραμμα F-35 και S-400 και η ρητορική ενάντια στο Ισραήλ τη στιγμή που οι ΗΠΑ προσπαθούν να βάλουν stop σε αυτό; Αυτό περιπλέκει την κατάσταση ή δημιουργεί συνθήκες που ευνοούν την Ελλάδα που βλέπει πρόσφορο έδαφος στη συμμαχία με το Ισραήλ; Είδαμε και τη δήλωση Νετανιάχου που έστειλε μήνυμα στην Τουρκία ότι «όσοι πιστεύουν ότι μπορούν να επαναφέρουν την αυτοκρατορία τους, τους λέμε ότι αυτό δεν μπορεί να συμβεί»...
Αυτό μας βάζει στο δεύτερο ερώτημα. Αυτό που φτιάχνουμε τώρα, είναι ένας «άξονας»; Ή καλύτερα, επιθυμούμε να φτιάξουμε έναν άξονα; Γιατί ξέρετε, οι «άξονες» φέρνουν και «αντι-άξονες».
Για παράδειγμα, όταν αυτή η συνεργασία ήταν στα πρώτα της βήματα, ο πιο εμβληματικός στόχος που είχε, ήταν να φτιαχτεί αυτός ο αλήστου μνήμης αγωγός φυσικού αερίου EastMed, Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδας. Αυτός ο στόχος δεν επιτεύχθηκε διότι ήταν εξ υπαρχής αδύνατο να επιτευχθεί για πολιτικούς, οικονομικούς, τεχνικούς, περιβαλλοντικούς και γεωπολιτικούς λόγους. Όμως, επέφερε την αντίδραση της Τουρκίας, η οποία έσπευσε να τα «βρει» με την Λιβύη και να μας φέρει το τουρκο-λιβυκό Μνημόνιο, από το οποίο ακόμη προσπαθούμε να απαλλαγούμε.
Το μεγάλο θέμα είναι το εξής: μπορείς να λύσεις τα ευρύτερα θέματα της Ανατολικής Μεσογείου, χωρίς τη συμμετοχή της Τουρκίας; Αυτό, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι δυνατόν για αρκετούς λόγους. Πρώτον, η Τουρκία είναι μια βασική δύναμη στην Ανατολική Μεσόγειο. Είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη ηπειρωτική ακτογραμμή. Και ο δεύτερος λόγος είναι, διότι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής θα δώσουν λόγο και ρόλο και στην Τουρκία για τα θέματα της Ανατολικής Μεσογείου. Δεν υπάρχει καμία αμερικανική κυβέρνηση η οποία να θέλησε να φτιαχτούν σχήματα που να αποκλείουν την Τουρκία. Αυτό είναι διαφορετικό πράγμα από το εάν γενικά ευνοούν μια συνεργασία Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ.
Η Τουρκία θα ενταχθεί μέσα στους ενεργειακούς σχεδιασμούς της Ανατολικής Μεσογείου. Γιατί το λέω αυτό; Διότι για να περάσει ενέργεια από τη Μέση Ανατολή, από την Αραβική Θάλασσα, από τον Περσικό Κόλπο, από τη Βόρεια Αφρική προς την Ευρώπη, η δίοδος είναι η Ανατολική Μεσόγειος.
Και για να περάσει από την Ανατολική Μεσόγειο θα πρέπει να σταματήσει η διαμάχη, να διευθετηθεί η διένεξη ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία για τις θαλάσσιες ζώνες. Θα πρέπει κάποια στιγμή να φτάσουμε και σε επίλυση του Κυπριακού, το οποίο δημιουργεί προβληματικές καταστάσεις και δεν επιτρέπει επίσης και την Συμφωνία για Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη ανάμεσα στην Κυπριακή Δημοκρατία και την Τουρκία.
Ο επιπλέον, λοιπόν, λόγος είναι ότι ο Τραμπ έχει άριστη προσωπική σχέση με τον Ερντογάν και συνεχώς αναφέρεται στο πώς μπορεί να συνεννοηθεί μαζί του. Κάποια στιγμή θα βρεθεί η φόρμουλα ώστε οι ΗΠΑ να δώσουν στην Τουρκία τα F-35. Επίσης οι ΗΠΑ θα καταβάλλουν κάθε προσπάθεια να έρθουν κοντά οι δύο στρατηγικοί σύμμαχοί τους στην περιοχή, το Ισραήλ και η Τουρκία. Γι’ αυτό και δεν πρέπει ως Ελλάδα να βασίζουμε την πολιτική μας στην υπόθεση ότι οι σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας θα συνεχίζουν για πάντα να είναι εχθρικές.
Έχουμε μπροστά μας δύο διαδικασίες. Πρώτον, έχει ήδη ανακοινωθεί πως μέσα στο πρώτο τρίμηνο του 2026 θα υπάρξει το Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας Ελλάδος-Τουρκίας, με συνάντηση του Τούρκου προέδρου με τον Έλληνα πρωθυπουργό στην Άγκυρα. Και δεύτερον, έχουμε διεργασίες για επίλυση του Κυπριακού με αυξημένο ενδιαφέρον του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ και την εκλογή ενός μετριοπαθούς Τουρκοκύπριου ηγέτη, ο οποίος μιλά για ομοσπονδιακή λύση και όχι για “λύση δύο κρατών” που υποστήριζε η προηγούμενη αδιάλλακτη τουρκοκυπριακή ηγεσία.
Αυτές οι διεργασίες θα πρέπει να αξιοποιηθούν, διότι αν δεν υπάρξει η πολιτική βούληση να διευθετηθούν τόσο τα Ελληνοτουρκικά όσο και το Κυπριακό, είναι πολύ πιθανό να υπάρξει εξωτερική παρέμβαση τρίτων για να τα διευθετήσουν, προκειμένου να διευκολυνθεί η διακίνηση ενέργειας από τη Μέση Ανατολή προς την Ευρώπη.
Επομένως όλα αυτά μας οδηγούν σε μία κατάσταση στην οποία η Ανατολική Μεσόγειος πράγματι αναδιατάσσεται, αλλά έχει και ανοιχτά ζητήματα μπροστά της που θα πρέπει να κλείσουν.
- Καθώς αναφερθήκαμε και στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχει μια ανάλυση του Guardian με τίτλο «ο Τραμπ και ο Πούτιν μοιράζονται την ίδια λαχτάρα για κύρος γι' αυτό και οι δύο θέλουν να καταστρέψουν την Ευρώπη». Και γενικότερα βλέπουμε ότι από την πλευρά του Αμερικανού Προέδρου δεν υπάρχει και η καλύτερη εκτίμηση για την Ευρώπη. Αυτό επηρεάζει γενικότερα τις γεωπολιτικές εξελίξεις, αλλά και ειδικότερα θέματα όπως η επίλυση του Ουκρανικού;
Ναι, οπωσδήποτε τις επηρεάζει. Ο μεν Πούτιν με τον ανοιχτό πόλεμο που κάνει στην Ουκρανία προσπαθεί να διαμορφώσει μια ζώνη επιρροής της Ρωσίας, τουλάχιστον στη δική της γειτονιά, είτε αυτή είναι στην ανατολική Ευρώπη, είτε είναι στον Καύκασο, είτε είναι στην Κεντρική Ασία. Μέχρι τώρα η αμερικανική διοίκηση του Μπάιντεν δεν του παραχωρούσε αυτήν την επιδίωξη.
Φαίνεται ότι ο Τραμπ είναι ευνοϊκός στο να «δώσει» στον Πούτιν αυτόν τον στόχο, προκειμένου και ο ίδιος να μπορεί να παρεμβαίνει σε σημεία του κόσμου στα οποία επιθυμεί π.χ. Λατινική Αμερική, είτε να μπορέσει να αποσύρει δυνάμεις από την Ευρώπη και να τις διοχετεύσει αλλού. Για παράδειγμα στην ανάσχεση της ανερχόμενης Κίνας στον Ινδικό και Ειρηνικό Ωκεανό.
- Της Κίνας που είναι σύμμαχος της Ρωσίας….
Ακριβώς, της Κίνας, συμμάχου της Ρωσίας. Αλλά είναι μια επιδίωξη του Τραμπ, με αυτόν τον τρόπο, να απομακρύνει τη Ρωσία από την Κίνα. Κατά τη γνώμη μου αυτό δεν είναι εύκολο. Μάλλον δεν είναι και δυνατόν, διότι η Ρωσία και η Κίνα έχουν βαθιά στρατηγική σχέση συμμαχίας μεταξύ τους και από την άλλη θεωρούν ότι ο Τραμπ είναι αρκετά απρόβλεπτος, αλλάζει τη γνώμη του εύκολα και επομένως δεν μπορούν να βασιστούν στον Τραμπ. Και σε κάθε περίπτωση ο Τραμπ δεν θα υπάρχει μετά από λίγα χρόνια και επομένως δεν πρόκειται να διαλύσουν μια τόσο μακροπρόθεσμη και βαθιά συμμαχία προκειμένου να κάνουν το χατίρι στον Αμερικανό πρόεδρο. Όμως ο Τραμπ αυτό δεν θέλει να το κατανοήσει.
Από την άλλη θεωρεί ότι μια ευρύτερη συνεργασία με τη Ρωσία, στο επίπεδο της οικονομίας, του εμπορίου, της αξιοποίησης ενεργειακών πηγών, της αξιοποίησης ορυκτού πλούτου κτλ, θα δώσει μεγάλα οικονομικά οφέλη στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και γι' αυτό και ο Πούτιν του προσφέρει πολύ ελκυστικά ανταλλάγματα. Από την άλλη πράγματι, και ο Τραμπ θέλει να βγάλει από την εξίσωση την Ευρώπη. Ο Τραμπ δεν θέλει την Ευρωπαϊκή Ένωση ως οντότητα πολιτική.
Ούτε τη θέλει, ούτε τη βλέπει ως οντότητα. Θα προτιμούσε να διαλυθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση ή, εν πάση περιπτώσει, να απομονώσει συγκεκριμένες χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να κάνει διμερείς συμφωνίες μαζί τους, ακριβώς διότι αυτές θα ήταν «λεόντειες» συμφωνίες υπέρ των ΗΠΑ.
Το πιο επικίνδυνο είναι ότι ο Τραμπ εμφανίζει μέσω και του νέου δόγματος ασφαλείας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και μια ιδεολογική αντιπαράθεση με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και ουσιαστικά, με αυτά που λέει, μιλάει υπέρ της ενίσχυσης των ακροδεξιών δυνάμεων της Ευρώπης, οι οποίες ειρήσθω εν παρόδω είναι και αντίθετες προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Και επιφυλάσσει στον εαυτό του και ιδεολογική παρέμβαση στα εσωτερικά των ευρωπαϊκών χωρών και ενίσχυση δυνάμεων που θεωρεί ότι είναι σύμμαχες μαζί του, όπως ας πούμε ακροδεξιές δυνάμεις.
Επομένως, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι κρίσιμο να επιταχύνει και να εμβαθύνει την πολιτική ενοποίηση σε όλους τους τομείς και οπωσδήποτε στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και στον τομέα της Άμυνας. Βέβαια, για να γίνει αυτό δεν μπορεί να συνεχίσουν οι αποφάσεις να λαμβάνονται μόνον με ομοφωνία. Δηλαδή, δεν μπορεί μόνο ένα κράτος -μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης να μπλοκάρει τις αποφάσεις των υπολοίπων 26, όπως έχει γίνει, για παράδειγμα, με τον Όρμπαν της Ουγγαρίας. Διότι αυτό οδηγεί σε πλήρη αναποτελεσματικότητα.
Άρα, θα πρέπει η Ευρωπαϊκή Ένωση να βρει πιο ευέλικτο τρόπο λήψης αποφάσεων που να προβλέπουν τη λήψη αποφάσεων με πλειοψηφία, αυξημένη βέβαια πλειοψηφία, αλλά πάντως δεν μπορεί το δικαίωμα του “βέτο” για μία μόνο χώρα να συνεχίσει να υφίσταται.
- Στο Ουκρανικό, παρά τις δυναμικές πρωτοβουλίες που έχει αναλάβει ο Αμερικανός Πρόεδρος και παρά τις αισιόδοξες εκτιμήσεις που είχαν εκφραστεί το προηγούμενο διάστημα, υπάρχουν μέχρι στιγμής κάποιες άλλες ενδείξεις ότι κινούμαστε σύντομα προς επίλυση;
Είναι βέβαιο ότι έχουν επιταχυνθεί οι διεργασίες γύρω από το Ουκρανικό. Δηλαδή, ο μηχανισμός των διαπραγματεύσεων έχει γίνει σαφώς γρηγορότερος κι από τη στιγμή που έχουμε μπει στο «γράψε-σβήσε» επί χαρτιού, είναι βέβαιο ότι γίνονται σοβαρές διαπραγματεύσεις.
Άρα, είμαστε πιο κοντά στην επίτευξη μιας συμφωνίας, αλλά κανείς δεν ξέρει πόσο κοντά. Διότι, πράγματι, συνεχίζουν να υπάρχουν τα κρίσιμα θέματα τα οποία κατά τη γνώμη μου είναι δύο.
Το πρώτο θέμα είναι οι εγγυήσεις ασφάλειας προς την Ουκρανία. Διότι η Ουκρανία λέει ότι «αφού δεν θέλετε να με βάλετε στο ΝΑΤΟ, πρέπει να μου δώσετε συγκεκριμένες, πρακτικές εγγυήσεις ασφαλείας, ώστε εγώ να μπορώ να αντισταθώ σε ενδεχόμενη νέα ρωσική επίθεση μετά από ένα, δύο, τρία χρόνια, όταν η Ρωσία έχει μπορέσει να ανασυντάξει τον στρατό της και να ανακτήσει τους οικονομικούς πόρους που έχει χάσει από τις διεθνείς κυρώσεις και από τη χρηματοδότηση του πολέμου». Και σε αυτές τις εγγυήσεις ασφαλείας θέλει οπωσδήποτε να συμμετέχουν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής - προκειμένου αυτές οι εγγυήσεις να είναι, πράγματι, αποτρεπτικές - οι οποίες ΗΠΑ -χωρίς να έχουν βέβαια στρατό στην Ουκρανία- θα μπορούν με αντιπυραυλική προστασία, με παροχή πληροφοριών μέσω δορυφόρων, να ενισχύουν και να συνεργάζονται με ευρωπαϊκές δυνάμεις, οι οποίες θα βρίσκονται στο έδαφος της Ουκρανίας και οι οποίες θα επιτηρούν την τήρηση της συμφωνίας σε ξηρά, αέρα και θάλασσα.
Και το δεύτερο είναι το εδαφικό. Η δεύτερη δυσκολία που έχει δύο σκέλη. Το ένα είναι ότι ο Πούτιν συνεχίζει να απαιτεί να του εκχωρηθεί ουκρανικό έδαφος, το οποίο δεν έχει κατορθώσει να κατακτήσει μετά από τέσσερα χρόνια πολέμου, στην ανατολική Ουκρανία, σε μια περιοχή του Ντονμπάς. Και το δεύτερο σκέλος του εδαφικού, είναι ότι θέλει πλήρη νομική, διπλωματική, διεθνή αναγνώριση της προσάρτησης ουκρανικών εδαφών στη Ρωσία. Κάτι το οποίο βέβαια παραβιάζει κάθε “κόκκινη γραμμή”, διότι αν γίνει αποδεκτό, από εκεί και πέρα το κάθε αυταρχικό καθεστώς, ο κάθε επεκτατιστής ηγέτης θα μπορεί να καταλαμβάνει περιοχές άλλων και μετά να ζητάει και την αναγνώριση των κατακτήσεων.
Η αναγνώριση βίαιης αλλαγής συνόρων, η αναγνώριση αποτελεσμάτων από μονομερή επίθεση εναντίον ανεξάρτητου και κυρίαρχου κράτους, είναι το τελευταίο όριο του Διεθνούς Δικαίου. Ο τελευταίος βασικός κανόνας των διεθνών σχέσεων, που τουλάχιστον μέχρι σήμερα είναι απολύτως αποδεκτός. Και έγινε και απολύτως σεβαστός στην ευρωπαϊκή ήπειρο μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.
