Η πρόσφατη τοποθέτηση μεταλλικής περίφραξης γύρω από το μνημείο του Γαλερίου στην Πλατεία Ναυαρίνου προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Επιστολές, δημόσιες παρεμβάσεις και διορθωτικές κινήσεις των αρμόδιων φορέων έδειξαν ότι το ζήτημα δεν αφορά μόνο ένα κάγκελο ή ένα μνημείο. Αγγίζει τον πυρήνα του πώς αντιλαμβανόμαστε τον δημόσιο χώρο στη Θεσσαλονίκη, ποιος έχει πρόσβαση σε αυτόν και ποια όρια θεωρούμε αναγκαία ή υπερβολικά. Κάθε τέτοια συζήτηση αποκαλύπτει μια βαθύτερη αλήθεια: ότι οι πόλεις διαμορφώνονται όχι μόνο από όσα χτίζουμε, αλλά και από όσα επιλέγουμε να κρατήσουμε ανοιχτά.
Στη Σουηδία και τη Δανία έχει διαμορφωθεί εδώ και δεκαετίες μια διαφορετική λογική για το πώς ορίζεται ο δημόσιος χώρος. Εκεί όπου δεν υπάρχει πραγματική ανάγκη προστασίας, οι ψηλοί μαντρότοιχοι και οι συμπαγείς περιφράξεις αντικαθίστανται από πιο ήπια όρια: χαμηλούς θάμνους, διαμπερή κιγκλιδώματα ή ακόμη και πλήρη απουσία εμποδίου. Η επιλογή αυτή δεν έγινε κυρίως για λόγους αισθητικής. Στη σκανδιναβική εμπειρία συνδέθηκε με την ανάγκη περιορισμού των τυφλών σημείων που ευνοούν παραβατικές συμπεριφορές, με την ενίσχυση της ορατότητας στον δημόσιο χώρο και με την αξιοποίηση ακόμη και μικρών εκτάσεων γης για φύτευση σε πόλεις με πυκνή δόμηση και περιορισμένο πράσινο, όπως συμβαίνει σε πολλές νοτιοευρωπαϊκές πόλεις κατά τους θερινούς μήνες.
Δεν χρειάζεται να αντιγράψουμε το σκανδιναβικό μοντέλο για να διδαχθούμε από τη λογική του. Καταγεγραμμένες παρεμβάσεις σε πόλεις όπως το Malmö και το Gothenburg έδειξαν ότι όταν αντικαταστάθηκαν συμπαγείς περιφράξεις γύρω από δημόσια κτίρια και κοινοτικές δομές, ανάμεσά τους και ορισμένων κοινοτικών ή θρησκευτικών χρήσεων, με χαμηλότερα ή φυσικά όρια, οι βανδαλισμοί μειώθηκαν αισθητά. Στο Aarhus, όπου υιοθετήθηκε αντίστοιχη προσέγγιση σε χώρους παλιών εγκαταστάσεων, καταγράφηκε αύξηση της διέλευσης πεζών και μείωση περιστατικών που σχετίζονταν με αίσθημα ανασφάλειας. Όσο πιο ανοιχτός και ορατός είναι ένας χώρος, τόσο δυσκολότερα γίνεται σκηνή φθοράς.
Στη Θεσσαλονίκη, το παράδειγμα της Μητρόπολης του Αγίου Γρηγορίου μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για μια ανάλογη συζήτηση. Η απομάκρυνση του τοιχίου στην οδό Αγίας Σοφίας και η δημιουργία πλατείας δείχνουν ότι ένας κλειστός χώρος μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να ανοίξει χωρίς να θίγεται ο χαρακτήρας του. Δεν πρόκειται για εξαίρεση, αλλά για πιθανή αρχή μιας νέας προσέγγισης.
Στην πόλη υπάρχουν δεκάδες ακόμη περιπτώσεις περιφράξεων που δεν φαίνεται να εξυπηρετούν λειτουργικό ρόλο. Μικρά οικόπεδα ή πλευρικές ζώνες γύρω από δημόσια κτίρια παραμένουν αδρανή επειδή έχουν περιφραχθεί κάποτε για λόγους που σήμερα δεν ισχύουν. Σε αρκετές γειτονιές θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει τέτοιους χώρους και να φανταστεί πώς θα έμοιαζαν χωρίς το εμπόδιο. Η απομάκρυνση των τοίχων γύρω από τον Ιερό Ναό Αναλήψεως ή την Αγία Τριάδα θα μπορούσε να αποδώσει στους κατοίκους των πυκνοκατοικημένων περιοχών τον δημόσιο χώρο που έχουν χάσει. Ο τοίχος που περιβάλλει το Λαογραφικό Μουσείο ή ακόμη και τμήματα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης θα μπορούσαν, αν αναδιαμορφωθούν, να ανοίξουν το οπτικό πεδίο και να ενισχύσουν το αίσθημα ασφάλειας. Κάθε πιθανή παρέμβαση, ωστόσο, οφείλει να υλοποιείται με σεβασμό στην ταυτότητα και τη λειτουργία του χώρου και μόνο μετά από διαβούλευση με τους αρμόδιους φορείς.
Η προοπτική μιας τέτοιας πολιτικής χρειάζεται σαφή κριτήρια. Δεν αφορά σχολεία ή ευαίσθητες κοινωνικές δομές όπου τα όρια έχουν ρόλο προστασίας. Αφορά δημόσια κτίρια, εκκλησιαστικούς χώρους και ανενεργά οικόπεδα κρατικής ιδιοκτησίας, όπου οι περιφράξεις δεν προσφέρουν πραγματική ασφάλεια αλλά απλώς διακόπτουν τη συνέχεια του δρόμου. Μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε να εξεταστεί θεσμικά με την καταγραφή όλων των περιφράξεων αυτής της κατηγορίας από τη Διεύθυνση Αστικού Σχεδιασμού, ώστε να αξιολογηθεί ποιοι τοίχοι εξυπηρετούν ακόμη σκοπό και ποιοι όχι. Το πρώτο στάδιο μπορεί να είναι χαρτογράφηση και διοικητική αξιολόγηση χωρίς άμεσες επεμβάσεις, ενώ τυχόν παρεμβάσεις θα συνοδεύονται από μελέτες ασφάλειας, φωτισμού και συντήρησης.
Σε όρους κόστους, μια τέτοια πολιτική δεν απαιτεί μεγάλες επενδύσεις. Το αρχικό σκέλος περιορίζεται σε μελέτες, στοχευμένες αναπλάσεις και ήπιες παρεμβάσεις χαμηλού κόστους. Μελλοντικά έργα μπορούν να ενταχθούν σε ευρωπαϊκά προγράμματα αστικής αναζωογόνησης, με σαφή κριτήρια και παρακολούθηση αποτελεσμάτων.
Πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη δεν έχουν πάντα τον χώρο για μεγάλες νέες πλατείες. Έχουν όμως κρυμμένους μικρούς χώρους πίσω από τοίχους που έχουν ξεχαστεί. Ο δημόσιος χώρος δεν χρειάζεται πάντα να κατασκευαστεί. Αρκεί να αποκαλυφθεί.
*O Χρήστος Αβδελλάς είναι Σύμβουλος Α' Δημοτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Project Manager, reframe.food, Σύμβουλος Ευρωπαϊκών πολιτικών
*Ο Άλκης Κυριάκου είναι Χημικός Μηχανικός, Project Manager, Reframe.food
