Η συζήτηση που άνοιξε ο Σάκης Μουμτζής με το άρθρο του «Πού είναι οι ελίτ της πόλης μας;» στα Μακεδονικά Νέα αγγίζει μια βαθύτερη αλήθεια για τη Θεσσαλονίκη: την αδυναμία της να συγκροτήσει σταθερές ηγεσίες και συλλογικό όραμα. Το ερώτημα δεν είναι μόνο εύστοχο. Είναι βαθιά υπαρξιακό για μια πόλη που δυσκολεύεται να συντονίσει τις δυνάμεις της και να δημιουργήσει συνέχεια. Αξίζει, όμως, να το συμπληρώσουμε με κάτι ακόμη πιο κρίσιμο: τι εμποδίζει αυτές τις ελίτ να εμφανιστούν και να σταθούν σταθερά;
Για να απαντήσουμε, πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι σημαίνει «ελίτ». Στον δημόσιο λόγο, η λέξη προκαλεί αμηχανία και συχνά ταυτίζεται με προνόμια ή κλειστές κάστες. Όμως, σε μια υγιή δημοκρατία, ελίτ δεν είναι οι ευνοημένοι αλλά όσοι επηρεάζουν θετικά την κοινωνία μέσα από γνώση, κύρος και συνέπεια. Σε επίπεδο πόλης, ελίτ είναι όσοι συνδέουν την προσωπική τους επιτυχία με το κοινό καλό και μένουν για να το υπηρετήσουν.
Η Θεσσαλονίκη δεν διαθέτει μια σταθερή, συγκροτημένη ομάδα επιρροής. Διαθέτει όμως πολλές νησίδες αριστείας στα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα, στις επιχειρήσεις, στον πολιτισμό, στην αυτοδιοίκηση. Υπάρχουν και άνθρωποι που με προσωπικό ρίσκο και δαπάνες στήριξαν δράσεις για την πόλη, αφήνοντας πραγματικό αποτύπωμα. Το πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη ικανών ή πρόθυμων ανθρώπων, αλλά η απουσία δομών που να τους συνδέουν και να μετατρέπουν την ατομική διαδρομή σε συλλογική πρόοδο.
Εκεί όπου η Θεσσαλονίκη έδειξε διαχρονικά τη μεγαλύτερη ανθεκτικότητα δεν ήταν στην πολιτική ή στην οικονομία, αλλά στον πολιτισμόΗ πόλη κουβαλά τις πληγές μιας παρατεταμένης κρίσης, οικονομικής, πολιτικής και αξιακής. Το brain drain αποψίλωσε τη δεξαμενή νέων επιστημόνων, ενώ η ανακύκλωση των ίδιων προσώπων στις τοπικές ηγεσίες εμπόδισε την ανανέωση. Κυρίως, δεν δημιουργήθηκαν θεσμοί συνάντησης, αστικά fora, think tanks ή σταθερές πλατφόρμες συνεργασίας που να συνδέουν πανεπιστήμιο, αγορά, πολιτισμό και Δήμο. Έτσι, οι δυνάμεις της πόλης παραμένουν διάσπαρτες.
Κι όμως, τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να διαφαίνονται μικρά σημάδια σύγκλισης. Συνέργειες μεταξύ ερευνητικών ιδρυμάτων και φορέων καινοτομίας, νέες δημιουργικές κοινότητες, πρωτοβουλίες που δένουν την έρευνα με την πράξη. Δεν αρκούν για να αλλάξουν ριζικά το τοπίο, αλλά δείχνουν ότι υπάρχει έδαφος και ανθρώπινο δυναμικό για κάτι περισσότερο.
Η Θεσσαλονίκη δεν έμαθε να μετατρέπει την ατομική πρωτοβουλία σε θεσμική μνήμη. Κάθε γενιά ανακαλύπτει εκ νέου τον τροχό, ξεκινώντας από το μηδέν. Αυτή είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική παθογένεια μιας πόλης που έχει ταλέντο αλλά όχι συνέχεια, ενθουσιασμό αλλά όχι διαδοχή.
Εκεί όπου η Θεσσαλονίκη έδειξε διαχρονικά τη μεγαλύτερη ανθεκτικότητα δεν ήταν στην πολιτική ή στην οικονομία, αλλά στον πολιτισμό. Από τη λογοτεχνική γενιά του ’60 και τα Δημήτρια, μέχρι τη σύγχρονη σκηνή των νέων δημιουργών και τα μικρά θέατρα των τελευταίων ετών, η καλλιτεχνική ζωή της πόλης λειτούργησε ως αντίβαρο στη θεσμική αδράνεια. Είναι ο χώρος όπου οι άνθρωποι εξακολουθούν να συνεργάζονται, να ρισκάρουν και να συνομιλούν πέρα από κομματικά ή επαγγελματικά όρια. Αν υπάρχει μια ζωντανή μήτρα ανανέωσης, βρίσκεται εκεί, στα στούντιο, στα φεστιβάλ, στα ανεξάρτητα σχήματα που κρατούν τη δημιουργία ζωντανή ακόμη κι όταν η πόλη δείχνει κουρασμένη.
Αυτό ακριβώς διαχωρίζει τις ώριμες Ευρωπαϊκές πόλεις από εκείνες που μένουν στάσιμες: η ικανότητα να μετατρέπουν την έμπνευση σε θεσμό, την ιδέα σε διαρκή μηχανισμό, το προσωρινό σε διαχρονικό.
Σε μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη, οι ελίτ δεν κληρονομούνται, χτίζονται. Χτίζονται μέσα από συνεργασία πανεπιστημίων, επιχειρήσεων και Δήμου σε κοινούς στόχους, την πράσινη μετάβαση, την καινοτομία, τον πολιτισμό. Χτίζονται όταν οι επιτυχημένοι μένουν στην πόλη και επενδύουν σε αυτήν με ιδέες, χρόνο και δημόσια παρουσία. Και, τέλος, όταν η πολιτική δεν φοβάται το νέο αίμα αλλά το εμπνέει.
Οι ελίτ μιας πόλης δεν είναι ζήτημα κοινωνικής προέλευσης, αλλά θεσμικής ωριμότητας. Αναδεικνύονται όταν υπάρχουν οι κατάλληλες γέφυρες συνεργασίας, οι μηχανισμοί συνέχειας και η βούληση να παραμείνει το προσωπικό κεκτημένο ως συλλογικό κεφάλαιο.
*Ο κ. Χρήστος Αβδελλάς είναι Σύμβουλος Α’ Δημοτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Project Manager, Reframe.food, Πολιτικός Επιστήμων, Σύμβουλος Ευρωπαϊκών Πολιτικών
