Οι βασικές αλλαγές που προβλέπονται καλύπτουν ευρύ φάσμα: από τη σύνταξη διαθηκών, έως την καθιέρωση «κληρονομικών συμβάσεων», τη ρύθμιση χρεών, το μερίδιο του/της συζύγου, ακόμη και δικαιώματα σε συμβιούντες χωρίς γάμο. Η πρόθεση είναι να αποφευχθούν γραφειοκρατικά εμπόδια, συγκρούσεις μεταξύ κληρονόμων, αναγκαστικές συγκυριότητες, αλλά και καταχρήσεις, ψευδείς διαθήκες ή αποποίηση λόγω χρεών.
Ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση των πιο σημαντικών ρυθμίσεων -και στο τέλος, πρακτικά «παραδείγματα» που μπορούν να χρησιμεύσουν ως πρότυπα- για πολίτες ή δικηγόρους που θέλουν να σχεδιάσουν έγκαιρα την περιουσία ή την κληρονομιά.
Οι βασικές μεταρρυθμίσεις- Τι αλλάζει
1. Κληρονομική σύμβαση — νέο εργαλείο για καθαρή κατανομή περιουσίας
- Για πρώτη φορά, το νομοσχέδιο προβλέπει τη δυνατότητα σύναψης κληρονομικής σύμβασης ακόμη εν ζωή: δηλαδή να συμφωνήσει ο διαθέτης ήδη σήμερα με τους μελλοντικούς κληρονόμους του πώς θα μοιραστεί η περιουσία.
- Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγονται μεταθανάτιες ανατροπές, διεκδικήσεις ή διαφωνίες — και κατοχυρώνεται σαφώς η βούληση του διαθέτη.
- Η σύμβαση μπορεί να αφορά ακίνητα, χρήματα, μερίδια, αλλά και άυλα δικαιώματα — με μεγαλύτερη ευελιξία από ό,τι οι παραδοσιακές διαθήκες.
Τι σημαίνει αυτό: Όποιος θέλει να αποφύγει μελλοντικές συγκρούσεις ή «κόντρες» μεταξύ παιδιών, συζύγων, ετεροδόξων συγγενών, μπορεί τώρα — όσο είναι εν ζωή — να ρυθμίσει με σαφήνεια ποιος παίρνει τι. Ειδικά σε περιπτώσεις σημαντικής περιουσίας, ή οικογενειών με πολλά μέλη, αυτό είναι πολύτιμο.
2. Νέα κατανομή «νόμιμης μοίρας» — παραπάνω δικαιοσύνη για τον/την σύζυγο
- Mε τις νέες ρυθμίσεις, το ποσοστό του/της επιζώντος/ επιζήσασας συζύγου στη νόμιμη μοίρα αυξάνεται σημαντικά.
- Αυτό αντανακλά την πρόθεση να αναγνωριστεί η συμβολή του/της συζύγου στην κοινή περιουσία και να ενισχυθεί η ασφάλειά του/της, ειδικά αν υπάρχει κοινή οικογενειακή ζωή και ακίνητη περιουσία.
- Ταυτόχρονα, αποδυναμώνεται η υποχρεωτική συγκυριότητα «εξ αδιαιρέτου» (δηλαδή η συγκυριότητα ενός ακινήτου μεταξύ πολλών συγκληρονόμων), με επιλογή αποζημίωσης — όχι διάσπασης.
Σημασία: Σε πολλές περιπτώσεις, ειδικά όπου υπάρχουν ακίνητα και κοινή περιουσία, αυτή η αλλαγή διευκολύνει την εφαρμογή της τελευταίας βούλησης χωρίς να δεσμεύει πολλούς κληρονόμους σε ένα «μπλεγμένο» ακίνητο. Παράλληλα, διασφαλίζει ότι ο/η σύζυγος δεν θα βρεθεί «ξεκρέμαστος/η».
3. Χρέη του αποβιώσαντος — οι κληρονόμοι δεν ρισκάρουν πλέον υπέρβαση
Με το νέο πλαίσιο, οι κληρονόμοι ευθύνονται για τα χρέη του θανόντος μόνο ως προς το ύψος της περιουσίας που κληρονομείται.
Αν η περιουσία είναι π.χ. ακίνητο με ορισμένη αξία, και τα χρέη υπερβαίνουν την αξία της — τότε οι κληρονόμοι δεν έχουν περαιτέρω ευθύνη με την προσωπική τους περιουσία.
Αυτό καταργεί στην πράξη το πιο συνηθισμένο λόγο αποποίησης: το βάρος των χρεών.
Τι αλλάζει πρακτικά: Παλαιότερα, πολλοί αποποιούνταν κληρονομιές επειδή δεν ήθελαν το ρίσκο να κληρονομήσουν και χρέη — με αποτέλεσμα ακίνητα να μένουν ανεκμετάλλευτα ή να καταλήγουν στο Δημόσιο. Πλέον αυτό μπορεί να αποφευχθεί χωρίς απώλεια δικαιωμάτων.
4. Νέες ρυθμίσεις για τις διαθήκες και αυστηρότερες δικλίδες ασφαλείας
- Οι χειρόγραφες (ιδιόγραφες) διαθήκες θα αντιμετωπίζονται με προσοχή: ενδέχεται να απαιτείται επικύρωση, καταχώριση ή/και γραφολογική πραγματογνωμοσύνη εφόσον υπάρξει αμφισβήτηση.
- Δημόσιες ή μυστικές διαθήκες (με συμβολαιογράφο + μάρτυρες) θα έχουν καθορισμένους και σαφείς τύπους — χωρίς παρεκκλίσεις.
- Εξετάζεται και η δυνατότητα ηλεκτρονικής δημοσίευσης / καταγραφής διαθηκών και κληρονομητηρίων, ώστε να αποφεύγονται απώλειες εγγράφων, καθυστερήσεις ή παρατυπίες.
Σκοπός: Να διασφαλιστεί η βούληση του διαθέτη, να προληφθούν πλαστές ή μαγειρεμένες διαθήκες, και να διευκολυνθεί η μεταβίβαση με ασφάλεια και διαφάνεια.
5. Αναγνώριση κληρονομικών δικαιωμάτων σε συμβιούντες και μη-«παραδοσιακές» οικογένειες
- Για πρώτη φορά εισάγονται ρυθμίσεις που αναγνωρίζουν δικαιώματα σε συμβιούντες ζευγάρια — ακόμη και χωρίς γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης — σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχουν άλλοι κληρονόμοι.
- Στο πλαίσιο του νέου δικαίου, προτείνεται αναγνώριση της κοινής διαβίωσης ως κριτήριο επάξιας «κληρονομικής διαδοχής», υπό προϋποθέσεις.
Τι σημαίνει: Η μεταρρύθμιση προσαρμόζεται στη σύγχρονη κοινωνία — με αλλαγές στον τρόπο διαβίωσης, ετερογένεια οικογενειών και διαφορετικές οικογενειακές δομές. Αυτό δίδει νομική αναγνώριση σε σχέσεις που μέχρι τώρα βίωναν νομική ανασφάλεια.
Πώς αλλάζει η διαδικασία — τα «εργαλεία» για πιο γρήγορη & ασφαλή μεταβίβαση
- Ο ρόλος των συμβολαιογράφων και δικηγόρων γίνεται σημαντικότερος: η σύνταξη κληρονομικών συμβάσεων, η επικύρωση διαθηκών και η έκδοση κληρονομητηρίων αναδιαρθρώνονται.
- Με στόχο τη μείωση της γραφειοκρατίας και επιτάχυνση των διαδικασιών, εξετάζεται η μεταφορά της δημοσίευσης διαθήκης και της έκδοσης κληρονομητηρίων από τα δικαστήρια σε συμβολαιογράφο/δικηγόρο.
- Το νέο πλαίσιο «γεννά» νέες νομικές υποχρεώσεις αλλά και δυνατότητες — γεγονός που καθιστά αναγκαία την έγκαιρη νομική συμβουλή και σωστή προετοιμασία.
Τρία υποδειγματικά «σενάρια» — πώς μπορεί να εφαρμοστεί το νέο δίκαιο στην πράξη
Ακολουθούν προκαταρκτικά πρότυπα κειμένων / ρυθμίσεων για τρεις τυπικές περιπτώσεις. Εννοείται ότι κάθε περίπτωση απαιτεί εξατομικευμένη μελέτη — τα παρακάτω είναι προτάσεις προς σκέψη.
σενάριο A: Μονογονεϊκή οικογένεια με παιδιά — διατήρηση της περιουσίας σε ένα παιδί
Κατάσταση: Γονιός διαθέτει ακίνητο (κατοικία και οικόπεδο) και έχει δύο παιδιά. Θέλει να εξασφαλίσει ότι, μετά τον θάνατό του, η περιουσία θα περάσει εξ ολοκλήρου σε ένα παιδί — π.χ. για λόγους που έχει συμφωνήσει (π.χ. γιατί το ένα παιδί ζει στο εξωτερικό ή δεν έχει ανάγκη).
Προτεινόμενη ρύθμιση:
- Σύναψη κληρονομικής σύμβασης εν ζωή, με ρητή κατάθεση ότι η περιουσία μεταβιβάζεται στο συγκεκριμένο παιδί — και όχι εξίσου.
- Ταυτόχρονη σύνταξη διαθήκης που να αναφέρει σαφώς ότι το άλλο παιδί αποποιείται κάθε δικαιώματος, και — προς αποφυγή μελλοντικών αμφισβητήσεων — ρητή ρήτρα αποζημίωσης (αν δεν αποδεχθεί).
- Σε περίπτωση που υπάρχει σύζυγος, ρύθμιση ώστε ο/η σύζυγος να λαμβάνει το νόμιμο μερίδιο που δικαιούται, και το υπόλοιπο να καταλήγει στο επιλεγμένο παιδί.
Οφέλη: Αποφεύγονται μελλοντικές συγκρούσεις, διαμερίσεις, «κολλημένα» ακίνητα ή πολυετείς δικαστικές διαφορές. Ο διαθέτης εκπληρώνει τη βούλησή του με σαφή και δεσμευτικό νομικό τρόπο.
σενάριο B: Ζευγάρι κατά συμβίωση χωρίς γάμο — προστασία του επιζώντα
Κατάσταση: Δύο ενήλικοι ζουν πολλά χρόνια μαζί σε κοινή κατοικία, χωρίς να έχουν κάνει γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης. Θέλουν, ο ένας να προστατεύσει τον άλλον μετά τον θάνατό του και να εξασφαλίσουν ότι δεν θα μείνει «απροστάτευτος/η».
Προτεινόμενη ρύθμιση:
- Σύνταξη κληρονομικής σύμβασης με ρήτρα ότι, σε περίπτωση θανάτου του ενός, ο/η σύντροφος κληρονομεί την κοινή κατοικία (ή μερίδιο αυτής).
- Παράλληλη διαθήκη — για να καλύψει κάθε ενδεχόμενο — που να ορίζει τον/την σύντροφο ως κύριο κληρονόμο, με πρόνοια για τυχόν άλλα περιουσιακά στοιχεία.
- Εφόσον υπάρχουν παιδιά ή γονείς του εκλιπόντος, ρητή ρήτρα αποποίησης ή αποζημίωσης για αυτά, ώστε να αποφευχθούν δικαστικές ενστάσεις.
Πλεονεκτήματα: Νομική αναγνώριση του δεσμού χωρίς γάμο, ασφάλεια για τον/την σύντροφο, αποφυγή προβλημάτων κατοικίας ή οικονομικής ανασφάλειας.
σενάριο Γ: Μεγάλη περιουσία — ακίνητα και επιχειρήσεις — προνοητικός σχεδιασμός κληρονομιάς
Κατάσταση: Ένας επιχειρηματίας / ιδιοκτήτης σημαντικής ακίνητης περιουσίας (πολυκατοικίες, καταστήματα, οικόπεδα) και επιχειρηματικών μεριδίων. Θέλει να σχεδιάσει την κληρονομιά με τρόπο που να διαφυλάξει την επιχειρηματική συνέχεια ή να εξασφαλίσει ότι τα περιουσιακά στοιχεία δεν θα «τεμαχιστούν» ανάμεσα σε πολλά μέλη.
Προτεινόμενη ρύθμιση:
- Σύνταξη κληρονομικής σύμβασης που να προβλέπει συγκεκριμένη κατανομή: π.χ. ένα παιδί να αναλάβει τα ακίνητα, άλλο παιδί την επιχείρηση, με ρήτρα αποζημίωσης για τους υπόλοιπους.
- Σε συνδυασμό, διαθήκη που να προβλέπει όρους για διοίκηση, διανομή κερδών, διατήρηση της εταιρικής οντότητας, ώστε να αποφευχθούν μελλοντικές συγκρούσεις ή αποποιήσεις.
- Πρόβλεψη για προστασία από χρέη ή φορολογικές υποχρεώσεις — έτσι ώστε οι κληρονόμοι να μην κληρονομήσουν υποχρεώσεις πάνω από την αξία των περιουσιακών στοιχείων.
Ωφέλη: Εξασφάλιση της επιβίωσης της επιχείρησης ή των ακινήτων ανάμεσα σε συγκεκριμένα πρόσωπα, αποφυγή διάσπασης περιουσίας, μείωση κινδύνου δικαστικών διαφορών, προστασία της αξίας και της συνοχής της περιουσίας.
Γιατί οι αλλαγές είναι αναγκαίες — και ποια προβλήματα λύνουν
Το σημερινό νομικό πλαίσιο έχει πολλές αδυναμίες: υποχρεωτική συγκυριότητα ακινήτων, διάσπαση περιουσιών σε πολλά μικρά κομμάτια, χρέη που αποθάρρυναν κληρονόμους από την αποδοχή, πλαστές ή «κρυφές» διαθήκες, δικαστικές διαμάχες, εγκατάλειψη ακινήτων, απώλεια περιουσίας, ανασφάλεια για συντρόφους χωρίς γάμο — όλα αυτά αποτελούν πρακτικά προβλήματα που πλήττουν την κοινωνία.
Οι νέες ρυθμίσεις επιδιώκουν:
- περισσότερη δικαιοσύνη και προστασία για επιζώντες συζύγους ή συντρόφους,
- διαφάνεια και σαφήνεια στη βούληση του διαθέτη,
- αποτροπή καταχρήσεων, πλαστών διαθηκών, εκμετάλλευσης ευάλωτων προσώπων,
- αποφυγή «κολλημένων» ακινήτων ή επιχειρήσεων που παραμένουν ανεκμετάλλευτες,
- μείωση των δικαστικών διαφορών, της γραφειοκρατίας και των αβεβαιοτήτων.
Με άλλα λόγια — το νέο κληρονομικό Δίκαιο δεν είναι απλώς αλλαγή νόμου, είναι προσπάθεια να εναρμονιστεί η νομική μας πραγματικότητα με την κοινωνική ζωή του 21ου αιώνα.
Συμπέρασμα
Οι επικείμενες αλλαγές στο κληρονομικό δίκαιο δεν είναι απλώς μια ανανέωση νόμου — είναι κοινωνική, νομική και ηθική τομή. Με την καθιέρωση της κληρονομικής σύμβασης, την αναδιανομή της νόμιμης μοίρας, την προστασία των κληρονόμων από χρέη, την ασφάλεια για συμβιούντες και την εξίσωση του νομικού πλαισίου με τη σύγχρονη ζωή, η Ελλάδα κάνει ένα σημαντικό βήμα προς ένα πιο δίκαιο και λειτουργικό σύστημα μεταβίβασης περιουσιών.
Για οποιονδήποτε έχει περιουσία, οικογένεια ή επιχειρηματικές υποχρεώσεις — τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή να σκεφτεί το μέλλον. Η νομοθετική αλλαγή δίνει την ευκαιρία — αλλά χρειάζεται έγκαιρη, σωστή προετοιμασία.
*Ο Σταύρος Γκουγκουλούδης είναι δικηγόρος
