Μετά από μία μακραίωνη περίοδο ακμής κατά τη βυζαντινή περίοδο, το τέλος της Μονής Χορταΐτου φαίνεται ότι επήλθε λίγο πριν από την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, όταν είχε ήδη ξεκινήσει η πολιορκία και κατάκτηση των περιχώρων, ίσως περί το 1421-1424. Από το σημαντικό αυτό μνημείο σήμερα σώζονται ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: υπολείμματα τοιχοδομιών, πιθανόν του περιβόλου της μονής κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας και υπολείμματα, πιθανόν της ίδιας της μονής, τα οποία βρίσκονται διασκορπισμένα μέσα στην αυλή του δημοτικού σχολείου Χορτιάτη και στον περιβάλλοντα χώρο (Υδρόμυλος, υδρομάστιγγες). Ωστόσο, η ιστορική της σημασία παραμένει σημαντική για την κατανόηση της θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής της βυζαντινής Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης περιοχής.
«Ιχνογραφία Βυζαντινής Μονής Χορταΐτου: Ιστορικό και αρχαιολογικό τοπίο στον σύγχρονο οικισμό του Χορτιάτη» είναι ο τίτλος των εκδηλώσεων που διοργανώνει αυτό το Σαββατοκύριακο η Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με την Ιερά Ενορία Αγ. Γεωργίου Χορτιάτη – Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως-Σταυρουπόλεως στον βυζαντινό ναό Σωτήρος Χορτιάτη (Μεταμόρφωση Χορτιάτη) προσκαλώντας το κοινό να «διαβάσει» εκ νέου τον ιστορικό ιστό του Χορτιάτη - αυτή τη φορά, μέσα από το πρίσμα της αρχαιολογίας και της προφορικής παράδοσης. Οι εκδηλώσεις εντάσσονται στο πρόγραμμα του εορτασμού των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς που έχουν ως θέμα «Αρχιτεκτονική Κληρονομιά – Γεφυρώνοντας το Παρελθόν με το Μέλλον».
Σήμερα Σάββατο 27 Σεπτεμβρίου η Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης θα πραγματοποιήσει αρχαιολογική αφηγηματική περιήγηση στο αρχαιολογικό τοπίο που διαμορφώνουν τα ενσωματωμένα στον σύγχρονο οικισμό σωζόμενα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της βυζαντινής Μονής Χορταΐτου και o βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης (Αγιά Σωτήρα).
Η δράση έχει συμμετοχικό χαρακτήρα για τους πολίτες και, όπως επισημαίνει η ΕΦΑΠΘ, «στοχεύει στη ανάγνωση του ιστορικού τοπίου της χαμένης βυζαντινής μονής, στη βιωματική πρόσληψη του σωζόμενου βυζαντινού ναού μέσα από την αρχιτεκτονική και τον τοιχογραφικό του διάκοσμο, σε προσωπικές νοηματοδοτήσεις του πρόσφατα διαμορφωμένου αναπαραστατικού αρχαιολογικού τοπίου και, εν τέλει, στη δημιουργία μιας νέας αφήγησης για ένα σημαίνον αρχιτεκτονικό σύνολο πολιτιστικής κληρονομιάς βασισμένης στην προσωπική εμπειρία των συμμετεχόντων και στην ανατροφοδοτική διατύπωση των σκέψεών τους για δυνητικούς και προσδοκώμενους ρόλους της αρχιτεκτονικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς ως ιστορικού τοπίου σε σύγχρονους οικισμούς».
Οι παρουσιάσεις θα γίνουν σε τρεις ζώνες: 10.00-12.00, 12.00-14.00 και 14.00-16.00, με δήλωση συμμετοχής στο [email protected]
Την Κυριακή 28 Σεπτεμβρίου 2025 ακολουθεί συμμετοχική δραστηριότητα αφιερωμένη στην προφορική λαϊκή παράδοση του Χορτιάτη. Η δράση θα αναδείξει τοπικές αφηγήσεις που σχετίζονται με το βυζαντινό μνημείο, ενώ θα δοθεί έμφαση και στη σύγχρονη πρόσληψη του νέου αρχαιολογικού τοπίου. Η συζήτηση είναι ανοικτή στο κοινό και θα αρχίσει στις 10.30 στον Ιερό Ναό Σωτήρος Χορτιάτη.
Η ιστορία της Μονής
Το όρος Xορτιάτης αποτέλεσε σημαντικό κέντρο μοναχισμού με πλήθος μοναστηριών κατά τη βυζαντινή εποχή. Οι πρώτες αναφορές στη Μονή Χορταΐτου χρονολογούνται ήδη από τον 11ο αιώνα, ενώ η ακμή της καταγράφεται τον 13ο και 14ο αιώνα. Υπήρξε σημαντικό θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο, με πλούσια περιουσία σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας και ισχυρή επιρροή στην ευρύτερη περιοχή. Κατά τα χρόνια της ακμής της, φιλοξένησε ακόμη και βυζαντινούς αυτοκράτορες, γεγονός που υποδηλώνει την υψηλή της θέση στον εκκλησιαστικό και πολιτικό χάρτη της εποχής. Η ακτινοβολία της υπήρξε έντονη καθώς αποτελούσε πόλο έλξης για μοναχούς, λογίους και πολιτικές προσωπικότητες της εποχής. Η ιστορική της παρουσία αποτυπώνεται σε διπλωματικά έγγραφα, μαρτυρίες περιηγητών και βυζαντινές πηγές, αποτελώντας σήμερα πολύτιμο κρίκο στην πολιτιστική αλυσίδα της Θεσσαλονίκης. Το όνομά της διατηρήθηκε με τοπωνύμια και προσωνύμια όπως τα επίθετα «Χορταΐτης» ή «Χορταϊτινός», αποδεικνύοντας τη μακροχρόνια παρουσία της στη συλλογική μνήμη της περιοχής.
Αξιοσημείωτο είναι ότι υπήρχαν δύο μονές με το ίδιο όνομα: μία εντός της πόλης, η οποία πιθανώς λειτουργούσε ως μετόχι της κύριας μονής που βρισκόταν στο όρος Χορτιάτης. Η τοποθεσία της εκτός πόλης μονής αναγνωρίζεται κοντά στο σημερινό χωριό Χορτιάτης, σε σημείο όπου σώζονται ερείπια βυζαντινής μονής.
Ευρωπαϊκές Ημέρες
Το Υπουργείο Πολιτισμού γιορτάζει για 29η χρονιά τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Φέτος, το κοινό ευρωπαϊκό θέμα του εορτασμού είναι Αρχιτεκτονική Κληρονομιά - Γεφυρώνοντας το παρελθόν με το μέλλον (European Heritage Days 2025, Architectural Heritage: Windows to the Past, Doors to the Future).
Ο εορτασμός συμπίπτει με την 50ή επέτειο του Ευρωπαϊκού Καταστατικού Χάρτη της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (1975) και την 40ή επέτειο της Σύμβασης για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (Σύμβαση της Γρανάδα, 1985) του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι οποίες δίνουν έμφαση στην ανάγκη προστασίας και συντήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
Το θέμα προσφέρει την ευκαιρία εξερεύνησης της ποικιλομορφίας των κτηρίων που μας περιβάλλουν καθώς και άλλων υποδομών, κάθε κλίμακας και τεχνοτροπίας, με όρους τεχνικού σχεδιασμού και κατασκευής, λειτουργικότητας και χρήσης, αισθητικής.
Οι δράσεις που παρουσιάζουν διάφοροι φορείς ανά την χώρα συνδέονται με τις λειτουργίες των κτιρίων, τις αρχιτεκτονικές τους «σχολές», τα υλικά κατασκευής, το περιβάλλον ανέγερσής τους (αστικό, αγροτικό κ.λπ.), τους αρχιτέκτονες που τα κατασκεύασαν. Παράλληλα, αναδεικνύονται, μέσω της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ιστορίες ανθρώπων και τόπων, που αφορούν από προσωπικές αναμνήσεις έως και σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως επίσης και εκφάνσεις της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς με τη μορφή γνώσεων, δεξιοτήτων, τεχνικών και βιώσιμων πρακτικών διατήρησης έναντι διαφόρων προκλήσεων και κινδύνων.
