Στην έκθεση, που διοργανώνει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας, παρουσιάζονται 28 χάρτες από την Κλασική εποχή έως και τους νεότερους χρόνους. Την επιστημονική επιμέλεια υπογράφουν η προϊσταμένη της ΕΦΑ Πέλλας Ελισάβετ Τσιγαρίδα, ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Μακρίσης, ο συντηρητής, προϊστάμενος του Τμήματος Συντήρησης της Εφορείας Ευάγγελος Χρυσοστόμου και ο αρχαιολόγος Στράτος Νανόγλου.
Η υλοποίηση βασίστηκε στη συνεργασία της Εφορείας με δύο διακεκριμένους συλλέκτες: τον Σάββα Δεμερτζή και τον Αριστοτέλη Νανιόπουλο, οι οποίοι παραχώρησαν υλικό από τις προσωπικές τους συλλογές. Οι χάρτες καταγράφουν -με ποικίλες τεχνοτροπίες- τον γεωγραφικό, ιστορικό και πολιτικό ρόλο της περιοχής μέσα στους αιώνες: κατά την Κλασική, την Ελληνιστική, τη Ρωμαϊκή, τη Βυζαντινή, την Οθωμανική και τη Νεότερη περίοδο.
Σάββα Δεμερτζή: Tabula Peutingeriana, Τμήμα 5o (άνω) & 6ο (κάτω). J. Janssonius 1618.
«Σκεφτήκαμε με τον Σάββα Δεμερτζή να ψάξουμε χάρτες όπου εμφανίζεται η Πέλλα, ώστε να φτιάξουμε μια αντιπροσωπευτική επιλογή από διαφορετικές περιόδους και τεχνοτροπίες», εξηγεί ο Αριστοτέλης Νανιόπουλος, ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, που ξεκίνησε τη συλλογή του τη δεκαετία του 1990, εστιάζοντας στην Ανατολική Θράκη - τόπο καταγωγής της οικογένειάς του.
Η συλλογή χαρτών του Σάββα Δεμερτζή συγκροτήθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 και θεωρείται από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα. Οι συλλογές του εστιάζουν στη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, το Βόρειο Αρχιπέλαγος και τα Βαλκάνια. Στην έκθεση παρουσιάζονται 21 χάρτες από τη συλλογή Σ. Δεμερτζή και επτά από εκείνη του Α. Νανιόπουλου.
Πέρα από το φυσικό υλικό, η έκθεση περιλαμβάνει δύο βίντεο (για την παλαιοχαρτογραφία και για την εξέλιξη των ονομασιών της Πέλλας), καθώς και δύο διαδραστικές εφαρμογές. Η μία εστιάζει στην Εγνατία οδό, μέσα από χάρτες και αρχαιολογικά ευρήματα, και η άλλη παρουσιάζει περισσότερους από 120 χάρτες από τις συλλογές των δύο συλλεκτών, σκαναρισμένους σε υψηλή ανάλυση, με πλήρη τεκμηρίωση και σχολιασμό.
Οι δύο συλλέκτες εργάστηκαν συστηματικά για τον εντοπισμό, την καταγραφή και την τεκμηρίωση των χαρτών, δημιουργώντας ένα ψηφιακό αρχείο με τίτλους, διαστάσεις, υλικά, χρονολογία και αριθμούς καταχώρισης κατά Ζαχαράκη -σύμφωνα με το πρότυπο που καθιέρωσε ο διπλωμάτης και χαρτογράφος Χρήστος Ζαχαράκις.
Οι χάρτες αποκαλύπτουν όχι μόνο το τοπογραφικό περίγραμμα της περιοχής, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο την προσέγγισαν οι χαρτογράφοι κάθε εποχής. Σε κάποιους η Πέλλα αναφέρεται ως «Ζάχρια», ενδεχομένως παραφθορά ή μετονομασία. Σε ορισμένους χάρτες του Μεσαίωνα απουσιάζει εντελώς. «Στην αρχαιότητα πάντως απεικονίζεται ως μεγάλη πόλη με το όνομα Πέλλα. Τα σφάλματα στην παλαιοχαρτογραφία έχουν κι αυτά το δικό τους ενδιαφέρον», σχολιάζει ο Αριστοτέλης Νανιόπουλος.
Η προσωπική σχέση του ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ και συλλέκτη με τη χαρτογραφία ξεκίνησε από τις σπουδές του ως τοπογράφου μηχανικού και ενισχύθηκε από τη συμμετοχή του το 1992 στην επιμέλεια έκθεσης στο Λαογραφικό Μουσείο Μακεδονίας - Θράκης, με κειμήλια από την Ανατολική Θράκη και Ρωμυλία. «Εκεί παρουσίασα για πρώτη φορά μερικούς χάρτες, και τότε άρχισα να δημιουργώ τη συλλογή μου», αναφέρει.
Αριστ. Νανιόπουλου: Ένας Νέος Χάρτης της Αρχαίας Θράκης και επίσης των Βόρειων Μερών της Παλιάς Ελλάδας, δηλ. της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Sutton Nicholls sculp
Η έκθεση αναδεικνύει και την αισθητική διάσταση της χαρτογραφίας. Από την Αναγέννηση έως το Μπαρόκ, οι χάρτες λειτουργούν και ως έργα τέχνης: καρτούς (cartouche – διακοσμητικά εμβλήματα ή πλαίσια που παρέχουν διάφορες πληροφορίες, όπως ο τίτλος του χάρτη, το όνομα του δημιουργού ή του εκδότη, η ημερομηνία έκδοσης, πληροφορίες για την κλίμακα), συμβολικές παραστάσεις και επιχρωματισμοί συνθέτουν μια ιδιαίτερη εικαστική γλώσσα. «Οι χάρτες έχουν μεγάλο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον — είναι μια μορφή εικαστικής τέχνης χωρίς την ελευθερία ενός πίνακα ζωγραφικής, αλλά με ακρίβεια στην πληροφορία», σχολιάζει ο κ. Νανιόπουλος.
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας
Στον πυρήνα της έκθεσης προβάλλει και ένα ερώτημα για το μέλλον τέτοιων πολύτιμων συλλογών. «Ευχής έργο θα ήταν η τεράστια συλλογή του Σάββα Δεμερτζή να γίνει δημόσιο κτήμα και να μη σκορπιστεί. Θα μπορούσε να την αποκτήσει ένας δημόσιος φορέας, όπως το Υπουργείο Μακεδονίας–Θράκης, ώστε να παραμείνει στη Μακεδονία», σημειώνει ο κ. Νανιόπουλος.
Η έκθεση «Αναζητώντας την Πέλλα στους παλαιούς χάρτες» θα διαρκέσει έως τον Οκτώβριο του 2025.
