Η περιοχή διαθέτει σημαντικά στρατηγικά πλεονεκτήματα, όπως η γεωγραφική της θέση στα ανατολικά σύνορα της ΕΕ, το εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον και το υψηλό επίπεδο διεθνοποίησης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Την ίδια στιγμή, όμως, παραμένει παγιδευμένη σε μια μακροχρόνια αναπτυξιακή υστέρηση σε σχέση με άλλες περιφέρειες της Ελλάδας, κάτι που αποτυπώνεται σε χαμηλό ΑΕΠ, χαμηλή παραγωγικότητα, χαμηλά ποσοστά καινοτομίας, δημογραφική συρρίκνωση και ανεπαρκείς υποδομές.
Η γεωπολιτική θέση: Ευκαιρία αλλά και πρόκληση
Η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη αποτελεί την ανατολική πύλη της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) προς τα Βαλκάνια και την Ασία. Σύμφωνα με την έκθεση, αυτή η γεωγραφική τοποθέτηση δημιουργεί ευκαιρίες διεθνοποίησης, διαμετακομιστικού εμπορίου και ενεργειακής στρατηγικής. Ωστόσο, η γεωγραφική απομόνωση, οι ελλείψεις στις μεταφορικές και ψηφιακές υποδομές και η προβληματική συνδεσιμότητα, περιορίζουν την αξιοποίηση του πλεονεκτήματος αυτού.
Η περιφέρεια παρότι εξυπηρετείται από δύο διεθνή αεροδρόμια (Καβάλα και Αλεξανδρούπολη) έχει μόλις 17 καθημερινές επιβατικές πτήσεις εντός 90 λεπτών οδήγησης (ΕΕ/ΟΟΣΑ: 490), ενώ η ικανοποίηση από τα μέσα μεταφοράς αγγίζει το 50%, κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ (60%). Επιπλέον, η εμπορευματική χωρητικότητα των αεροδρομίων παραμένει περιορισμένη λόγω του μικρού αριθμού πτήσεων.
Οι ταχύτητες σταθερού Internet είναι κάτω από τον εθνικό μέσο όρο, ενώ η σιδηροδρομική διασύνδεση είναι περιορισμένη, υποβαθμίζοντας τη θέση της στην εφοδιαστική αλυσίδα. Ιδιαίτερα προβληματική κρίνεται και η υποδομή των λιμανιών Καβάλας και Αλεξανδρούπολης, όπως και η οδική προσβασιμότητα της περιφέρειας που είναι η τέταρτη χαμηλότερη στην Ελλάδα και απέχει σημαντικά από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ανταγωνιστικότητας των τοπικών εξαγωγικών επιχειρήσεων. Η ψηφιακή ετοιμότητα είναι κατώτερη του ΟΟΣΑ και περιορίζει τη δυνατότητα συμμετοχής στην παγκόσμια οικονομία, ενώ και η προσβασιμότητα παραμένει από τις χαμηλότερες πανελλαδικά.
Το ζήτημα αυτό έχει επισημανθεί και από επιχειρηματίες της περιοχής μιλώντας στα Μακεδονικά Νέα καθώς όπως υποστηρίζουν το κόστος μεταφοράς των προϊόντων είναι τεράστιο με συνέπεια η ανεπαρκής υποδομή μεταφορών να αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την ανταγωνιστικότητα της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.
Ο ΟΟΣΑ προτείνει την ανάπτυξη του λιμένα Αλεξανδρούπολης, με προσαρμογή των υποδομών στις τοπικές ανάγκες, χρήση τεχνολογιών διπλής χρήσης και σύνδεση με την τοπική οικονομία, καθώς τα κενά στην ψηφιοποίηση είναι ένας κρίσιμος παράγοντας για την προσέλκυση ταλέντων και επενδυτών.
Επενδυτικό ενδιαφέρον και πράσινη μετάβαση
Παρά τα διαρθρωτικά προβλήματα, η ΑΜΘ καταγράφει σημαντική προσέλκυση Άμεσων Ξένων Επενδύσεων (ΑΞΕ) στον τομέα των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Την περίοδο 2013–2022, επενδύθηκαν 1,7 δισ. δολάρια σε φωτοβολταϊκά και 303 εκατ. δολάρια σε αιολικά έργα το 2023. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ ανέρχεται στο 52,6% (υψηλότερο από το μέσο ΕΕ/ΟΟΣΑ ~43%), ενώ η περιοχή έχει δεύτερη υψηλότερη δενδρώδη κάλυψη στην Ελλάδα (36,7%) και πάνω από 45% προστατευόμενες περιοχές, ποσοστό που την κατατάσσει στις κορυφαίες της ΕΕ.
Πρόκειται για μεταστροφή από την προηγούμενη επενδυτική φάση που βασιζόταν στη μεταφορά ορυκτών καυσίμων και υπηρεσίες (τράπεζες, ιατρικά κέντρα). Η στροφή αυτή αναβαθμίζει το προφίλ της περιφέρειας ως κόμβου της πράσινης μετάβασης. Ωστόσο, η ευπάθεια της περιοχής σε κλιματικούς κινδύνους, όπως πλημμύρες και πυρκαγιές, αποτελεί εμπόδιο για τη διατήρηση αυτού του επενδυτικού ενδιαφέροντος. Η πυρκαγιά για παράδειγμα στον Έβρο το 2023 ήταν η δεύτερη πιο εκτεταμένη στην ιστορία της χώρας, με σοβαρές επιπτώσεις.
Από τον ΟΟΣΑ προτείνεται η ενίσχυση της ανθεκτικότητας, με περιβαλλοντική προστασία, υποδομές προσαρμοσμένες στην κλιματική κρίση και στρατηγική στέγασης για προσέλκυση ταλέντου.
Αγορά εργασίας και καινοτομία: Ζητούμενη η ενεργοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού
Η περιφέρεια χαρακτηρίζεται από χαμηλό ποσοστό απασχόλησης με μόλις 42,3% -τρίτο χαμηλότερο στην Ελλάδα- (ΕΕ: 53,8%) και υψηλή ανεργία νέων 34,6% (ΕΕ: 18,4%). Η διαφορά απασχόλησης μεταξύ μεταναστών και ντόπιων αγγίζει τις -5,6 ποσοστιαίες μονάδες, δείγμα κοινωνικής αδυναμίας ένταξης. Αυτοί οι δείκτες αποτυπώνουν μια αγορά εργασίας με ελλείψεις δεξιοτήτων και τάση εκροής ταλέντων. Ειδικά η μείωση των ξένων κατοίκων ηλικίας εργασίας μεταξύ 2009 και 2016 κατά 40% αντικατοπτρίζει την επίπτωση της κρίσης.
Παρά την ύπαρξη έντονης ερευνητικής δραστηριότητας, οι αιτήσεις για διεθνή διπλώματα ευρεσιτεχνίας (PCT) είναι σχεδόν ανύπαρκτες καθώς ανέρχονται σε μόλις 0,4 ανά εκατ. κατοίκους, δηλαδή,190 φορές κάτω από τον μέσο της ΕΕ!
Μόνο το 46,3% των κατοίκων θεωρεί πως η περιοχή είναι καλό μέρος για επιχειρηματική δραστηριότητα, έναντι 57,5% στην ΕΕ. Οι βαθμολογίες των ελληνικών περιφερειών κυμαίνονται από λιγότερο από 20% έως σχεδόν 80% σε αυτόν τον δείκτη, γεγονός που υποδηλώνει περαιτέρω περιθώρια βελτίωσης του επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Η περιοχή μάλιστα κινδυνεύει να υποχωρήσει στην κατάταξη της καινοτομίας: ο τομέας της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, που συνήθως είναι ο μεγαλύτερος εργοδότης προσωπικού Έρευνας και Ανάπτυξης, είδε τον αριθμό των ερευνητών να μειώνεται κατά 38% από το 2013.
Ο ΟΟΣΑ προτείνει δημιουργία ανοικτών καινοτόμων οικοσυστημάτων, υποστήριξη μικρομεσαίων επιχειρήσεων μέσω τεχνολογικών πλατφορμών και αξιοποίηση των πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (ΔΠΘ) σε όλες τις ΠΕ της περιφέρειας.
Τουρισμός και πολιτισμός: Υπάρχει ενδιαφέρον, λείπει η αξιοποίηση
Παράλληλα, η περιφέρεια καταγράφει 5.570 διανυκτερεύσεις ανά 1.000 κατοίκους το 2022, περισσότερες από τον ευρωπαϊκό μέσο (4.638), αλλά σημαντικά λιγότερες από τον ελληνικό (8.689), με πληρότητα καταλυμάτων στο 40,1% (ΕΕ: 50,1%) και ποσοστό διεθνών τουριστών στο 71,3% — από τα υψηλότερα στην Ελλάδα.
Ωστόσο, η εποχικότητα και η έλλειψη πολιτιστικού προϊόντος περιορίζουν τη διάρκεια παραμονής. Παρά την ύπαρξη ενός μνημείου UNESCO (αρχαιολογικός χώρος Φιλίππων) και προστατευόμενων περιοχών, η πολιτιστική δραστηριότητα και η απασχόληση στις δημιουργικές βιομηχανίες είναι περιορισμένη. Το ποσοστό είναι μόλις 1,4%, το δεύτερο χαμηλότερο στην Ελλάδα και πολύ χαμηλότερο από την ΕΕ.
Ενίσχυση της πολιτιστικής προσφοράς, σύνδεση με τουριστικά ρεύματα και εκπαιδευτικό τουρισμό, αλλά και δημιουργία ισχυρού τοπικού brand είναι οι προτάσεις του ΟΟΣΑ για την ενίσχυση του τουρισμού.
Κοινωνική συνοχή, υγεία και εκπαίδευση: Μικτή εικόνα
Αναφορικά με την κοινωνία και την υγεία, η ΑΜΘ εμφανίζει ποσοστό φτώχειας στο 29%, το υψηλότερο στην Ελλάδα και εκλογική συμμετοχή κάτω από 53% (ΕΕ: 70%) ενώ διακρίνεται σε ορισμένους δείκτες ευημερίας των κατοίκων: ικανοποίηση από την πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη (55%), υψηλός αριθμός γιατρών και φαρμακείων, ποιότητα αέρα και αίσθηση προσωπικής ασφάλειας (81% αισθάνονται ασφαλείς τη νύχτα, κορυφαίο ποσοστό στην Ελλάδα).
Στην εκπαίδευση, λιγότερο από 25% του πληθυσμού διαθέτει πτυχίο ΑΕΙ (Ελλάδα: 28%, ΕΕ: 31%), ενώ το ποσοστό διεθνών φοιτητών ανέρχεται στο 3,1% (Ελλάδα: 2,2%, ΕΕ: 10,5%). Το ΔΠΘ, ένα από τα μόλις πέντε ελληνικά ΑΕΙ που κατατάσσονται στα 500 κορυφαία παγκοσμίως, αποτελεί βασικό ακαδημαϊκό κεφάλαιο της Περιφέρειας.
Ο ΟΟΣΑ εισηγείται την ίδρυση νέων δομών εκπαίδευσης, όπως Μουσικό Σχολείο και Κτηνιατρική Σχολή στην Ορεστιάδα, καθώς και πιλοτικά κίνητρα προσέλκυσης ταλέντων, όπως οικονομικές ενισχύσεις 10.000 ευρώ για νέους κατοίκους και 14.800 ευρώ για επιχειρηματίες άνεργους.
Εστιάζοντας στις περιφερειακές ενότητες της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης προκύπτει ότι παρουσιάζουν διαφορετικές δυνατότητες ανάπτυξης. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των περιφερειακών ενοτήτων κυμαίνεται από 23.262 δολάρια (Θάσος, Καβάλα) έως 16.046 δολάρια ΗΠΑ (Ξάνθη), υπογραμμίζοντας τις συστημικές οικονομικές δυσκολίες της περιοχής. Μόλις δύο περιφερειακές ενότητες, ο Έβρος και η Καβάλα, αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 53% του ΑΕΠ της περιοχής. Αυτές οι δύο περιφερειακές ενότητες, οι οποίες έχουν τις περισσότερες εγγεγραμμένες επιχειρήσεις και εργαζόμενους σε ολόκληρη την περιφέρεια, έχουν επίσης μεγαλύτερη πιθανότητα να βρίσκονται σε τροχιά υψηλής ανάπτυξης, ενώ η Ροδόπη και η Ξάνθη αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο να πέσουν σε αναπτυξιακή παγίδα. Αντιθέτως, η Δράμα κατέχει ηγετική θέση όσον αφορά την παραγωγικότητα, με 52.950 δολάρια ανά εργαζόμενο το 2020 που ξεπερνά κατά πολύ τον περιφερειακό μέσο όρο των 42.920 δολαρίων, λόγω των ισχυρών σημείων της περιοχής στον αγροδιατροφικό τομέα, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής κρασιού, και στην εξόρυξη και επεξεργασία μαρμάρου.
Η Δράμα ξεχωρίζει επίσης ως περιφερειακός ηγέτης στις αιτήσεις για εμπορικά σήματα στην ΕΕ, με 71,8 αιτήσεις ανά εκατομμύριο πληθυσμού – πολύ κάτω από το μέσο όρο του ΟΟΣΑ αλλά μεταξύ των δέκα πρώτων περιφερειών στην Ελλάδα. Καθώς τα αποτελέσματα αυτά έρχονται σε αντίθεση με τα γενικά πολύ χαμηλά επίπεδα δραστηριότητας κατοχύρωσης πατεντών στην Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, οι δυνατότητες της Δράμας στην προστιθέμενη αξία και στην κατοχύρωση εμπορικών σημάτων θα μπορούσαν να ωφελήσουν τις γειτονικές περιφέρειες, προωθώντας τη συνεργασία μέσω περιφερειακών σχηματισμών καινοτομίας και πλατφορμών ανταλλαγής γνώσεων.
Από τη φάση της διάγνωσης στη φάση των παρεμβάσεων
Η έκθεση του ΟΟΣΑ καταδεικνύει ότι η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Διαθέτει φυσικά και ακαδημαϊκά κεφάλαια, ευκαιρίες επενδυτικής δυναμικής και γεωστρατηγική σημασία, αλλά παραμένει εγκλωβισμένη σε παθογένειες που χρήζουν στοχευμένων πολιτικών: βελτίωση των υποδομών, ενίσχυση της καινοτομίας, καταπολέμηση της φτώχειας και δημογραφική ανανέωση.
Όπως τονίζει ο ΟΟΣΑ, οι εδαφικές ανισότητες μεταξύ Περιφερειακών Ενοτήτων της περιφέρειας προσφέρουν δυνατότητες συμπληρωματικότητας και συνεργειών, όπως μεταξύ Ροδόπης και Έβρου ή μεταξύ Καβάλας και Θάσου και ταυτοχρόνως προτείνει μεταξύ άλλων τη δημιουργία συνθηκών προσέλκυσης ταλέντων και επιχειρηματικότητας, τη βελτίωση των υποδομών, την ψηφιοποίηση και την ενίσχυση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων για να βγει η περιοχή από την παγίδα οικονομικής ανάπτυξης.
Για να επιτευχθεί πραγματική ενίσχυση της περιφερειακής ελκυστικότητας, απαιτείται συνεπώς μια ολιστική στρατηγική που θα συνδέει την τοπική δυναμική με εθνικούς και ευρωπαϊκούς πόρους και στόχους.
