Πριν από λίγες μέρες ένα νέο απολίθωμα που εντοπίστηκε στα γκρι ιζήματα του ρέματος Βασμούρας, στη Νέα Καλίνδοια του δήμου Λαγκαδά, ήρθε να προστεθεί στον παλαιοντολογικό χάρτη της Κεντρικής Μακεδονίας. Είναι ο δεύτερος χαυλιόδοντας Μαμούθ του Νότου που εντοπίζεται στην περιοχή —είκοσι και πλέον χρόνια μετά τον πρώτο. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, οι πρώτες συστηματικές ανασκαφές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στα Καλίνδοια ανέδειξαν μια από τις πλούσιες συγκεντρώσεις παλαιοπανίδας του Μέσου Πλειστόκαινου στην Ελλάδα.
Η Ευαγγελία Τσουκαλά, ομότιμη καθηγήτρια Παλαιοντολογίας του ΑΠΘ και επικεφαλής των ερευνών στην περιοχή των Καλινδοίων επί δεκαετίες, αντιμετωπίζει το νέο απολίθωμαόχι ως κάτι μεμονωμένοαλλά ως πρόσθετο κομμάτι ενός ευρύτερου παζλ. Ένα εύρημα που επαναφέρει στο προσκήνιο του ερευνητικού ενδιαφέροντος την περιοχή καιτην ανάγκη για ανάδειξη του πλούτου της.
Ο Γιάννης Γάκης, κάτοικος της περιοχής ο οποίος το 2002 μεταξύ των άλλων (π.χ. τα γιγαντιαία κέρατα του Μεγαλόκερου) είχε εντοπίσει και τον πρώτο χαυλιόδοντα, υπέδειξε και αυτή τη φορά την τοποθεσία του νέου ευρήματος και ακολούθησε επιτόπια έρευνα από το Τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τους δρ. Γεώργιο Κονιδάρη και Χρήστο Πλαστήρα, οι οποίοι προχώρησαν σε σωστικές παρεμβάσεις για τη σταθεροποίηση του εύθραυστου υλικού.
Μια άλλη Μακεδονία
Το νέο εύρημα αφορά τον χαυλιόδοντα του Μαμούθ του Νότου (Mammuthus meridionalis) που έζησε στην περιοχή πριν από ενάμιση εκατομμύριο χρόνια, ενός είδους που συχνά συγχέεται στη φαντασία μας με το τριχωτό μαμούθ της εποχής των παγετώνων. Όμως η εικόνα αυτή, όπως επισημαίνει η κ. Τσουκαλά, είναι παραπλανητική: «Το Μαμούθ του Νότου, είναι χαρακτηριστικό θερμών κλιμάτων και ήταν ένας από τους προγόνους των μεταγενέστερων ειδών που κυριάρχησαν στις βόρειες παγωμένες εκτάσεις. Αν σκεφτούμε μόνο τα τριχωτά μαμούθ, δημιουργείται η λανθασμένη εικόνα ότι όλα ζούσαν σε παγωμένα τοπία. Όμως εδώ μιλάμε για ζώα που χρειάζονταν περίπου 350–450 κιλά φυτικής τροφής την ημέρα και πάνω από 200 κιλά νερό. Αυτό από μόνο του μας λέει ότι η περιοχή της Μυγδονίας ήταν γεμάτη νερό και πλούσια βλάστηση».
Μαμούθ του Νότου
Ο πρώτος χαυλιόδοντας των Καλινδοίων, που αποκαταστάθηκε και εκτίθεται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Καλαμωτού, ανήκει σε θηλυκό άτομο. Το ίδιο ενδεχόμενο εξετάζεται και για το νέο εύρημα, αν και η έρευνα βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο.
«Τα αρσενικά Μαμούθ του Νότου ήταν από τα ψηλότερα προβοσκιδωτά που έχουν πατήσει στον πλανήτη — έφταναν τα 4,5 μέτρα στους ώμους. Το θηλυκό ήταν μικρότερο, γύρω στα 3,5 μέτρα, αλλά και πάλι εντυπωσιακό. Το χαρακτηριστικό τους είναι η έντονη κάμψη και η στρέψη των χαυλιόδοντων ένα στοιχείο που τα διέκρινε από άλλα προβοσκιδωτά», διευκρινίζει η κ. Τσουκαλά.
Η σημασία, ωστόσο, δεν βρίσκεται μόνο στο μέγεθος, αλλά στην πληρότητα του ευρήματος.
«Ο χαυλιόδοντας ο οποίος αποκαταστάθηκε το 2016 είναι ο πρώτος πλήρης χαυλιόδοντας θηλυκού Μαμούθ του Νότου που έχει βρεθεί στην Ελλάδα. Αυτό από μόνο του έχει τεράστια επιστημονική αξία».
Η μάχη της διάσωσης
Η μάχη για τη διάσωση του πρώτου χαυλιόδοντα απαίτησε μία επίμονη προσπάθεια συντήρησης και αποκατάστασης. Το αποτέλεσμα, ένας χαυλιόδοντας μήκους 2,05 μέτρων και διαμέτρου 12 εκατοστών, που θεωρείται πλέον στολίδι του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Καλινδοίων στο Καλαμωτό.
«Το υλικό του χαυλιόδοντα είναι οδοντίνη, εξαιρετικά ευαίσθητη. Σε κακές συνθήκες μετατρέπεται σε θραύσματα, σαν κόκκους ρυζιού, και δεν αποκαθίσταται. Χάρη στον τότε δήμαρχο Γιάννη Καραγιάννη και στην εμπειρία του Νίκου Μπαχαρίδη, έγινε μια εξαιρετική δουλειά αποκατάστασης», λέει η κ. Τσουκαλά, προσθέτοντας ότι δεν είναι ακόμα γνωστό αν το παλιό και το νέο απολίθωμα προέρχονται από το ίδιο άτομο ή από διαφορετικά ζώα, βρέθηκαν πάντως και τα δύο μέσα στο νερό. «Χρειάζεται να προχωρήσει η έρευνα, να γίνει ανασκαφή, μελέτη. Ξεκινάει τώρα η διαδικασία», σημειώνει η κ. Τσουκαλά.
Αποκατάσταση του χαυλιόδοντα από τον Νίκο Μπαχαρίδη
Η παλαιοπανίδα των Καλινδοίων
Η ευρύτερη περιοχή της Μυγδονίας έχει αποδειχθεί πλούσια σε απολιθώματα ηλικίας ενάμισι εκατομμυρίου ετών σε πολλές θέσεις. Οι συστηματικές ανασκαφές που διεξάγονται εδώ και δεκαετίες από το Τμήμα Γεωλογίας του ΑΠΘ έχουν φέρει στο φως έναν ολόκληρο κόσμο προϊστορικών πλασμάτων που κάποτε περιπλανώνταν στα δάση και τις λίμνες της περιοχής.
Τα Καλίνδοια δεν ξεχωρίζουν μόνο για το μαμούθ. Άλλα εντυπωσιακά ευρήματα που έφεραν στο φως οι ανασκαφές είναι το κρανίο του βίσωνα —που είναι από τα αρχαιότερα της Ευρώπης— οι ύαινες, οι ιπποπόταμοι, ο μεγαλόκερος. Το κρανίο του μεγαλόκερου, ενός γιγάντιου ελαφιού με τεράστια κέρατα που σχημάτιζαν ορθή γωνία, είναι το μεγαλύτερο που έχει βρεθεί στην Ελλάδα —πολύ μεγαλύτερο από το αντίστοιχο εύρημα της Σιάτιστας που βρίσκεται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο Αθηνών.
Η παρουσία προβοσκιδωτών, ιπποποτάμων, ρινόκερων και πλήθους ελαφιών χαρακτηρίζει τη Μακεδονία ως περιοχή με άφθονο νερό και βλάστηση.
Κάθε νέο εύρημα συμβάλλει στη συμπλήρωση του παζλ. Ένα πριονωτό δόντι μαχαιρόδοντα, από τα μεγάλα αιλουροειδή της εποχής, πρόγονος του λιονταριού, τα σαγόνια μιας γιγάντιας ύαινας, που ήταν ο κυνηγός των μεγάλων θηλαστικών,τα οστά ενός ρινόκερου: όλα αυτά μαρτυρούν ένα οικοσύστημα που λειτουργούσε με δικούς του κανόνες, σε ένα τοπίο που σήμερα μοιάζει εξωτικό, σχεδόν παραμυθένιο.
Το κλίμα του παρελθόντος
Πώς ήταν όμως το κλίμα της Κεντρικής Μακεδονίας πριν από ενάμισι εκατομμύριο χρόνια; Η απάντηση έγκειται στη σύνθεση της παλαιοπανίδας. «Είχε σχετικά θερμό και υγρό κλίμα η Μακεδονία», επισημαίνει η κ. Τσουκαλά. «Ο μέσος όρος ήταν λίγο παραπάνω από τον σημερινό μέσο όρο, μικρή διαφορά που όμως είχε σημασία».
Το γεγονός ότι το νέο απολίθωμα, όπως και ο πρώτος χαυλιόδοντας που εντοπίστηκε το 2002, βρέθηκε σε υδάτινο περιβάλλον συνδέεται άμεσα με το τεκτονικό ανάγλυφο της περιοχής και τη δημιουργία λιμνών.
Οι λίμνες της περιοχής —η Βόλβη, η λίμνη Λαγκαδά— αποτελούν κατάλοιπα αυτού του προϊστορικού υδάτινου περιβάλλοντος.
Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Καλινδοίων
Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Καλινδοίων στο Καλαμωτό θεσμοθετήθηκε το 2003 από την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας για να στεγάσει τα πολύτιμα ευρήματα των ανασκαφών που διαφορετικά θα έμεναν διάσπαρτα. Η ιστορία του είναι ταυτόσημη με την προσωπική μάχη της κ. Τσουκαλά και των συνεργατών της για την ίδρυσή του. Η παλαιοντολογική έκθεση δημιουργήθηκε το 2001 στο κτήριο της πρώην κοινότητας, με πρωτεργάτες τον Γιάννη Γάκη και τον Νίκο Κυριαζίδη.
Οι τρισδιάστατες αναπαραστάσεις των ζώων υπό κλίμακα 1:10 βασίστηκαν στους απολιθωμένους σκελετούς και δημιουργήθηκαν από τον Ολλανδό καλλιτέχνη Remie Bakker υπό την επιστημονική επίβλεψη του Dick Mol. Ο ελέφαντας Mammuthus meridionalis και ο ιπποπόταμος Hippopotamus antiquus, ο μεγαλόκερος ζωντανεύουν για τους επισκέπτες, προσφέροντας μια οπτική αναπαράσταση του προϊστορικού κόσμου.
Το Μουσείο αναγνωρίζεται σήμερα ως Περιφερειακή Μονάδα του Μουσείου Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας-Παλαιοανθρωπολογίας του ΑΠΘ και ανήκει στη Δημοτική Κοινωφελή Επιχείρηση Λαγκαδά.
«Βασικός στόχος ήταν πάντα η έρευνα και ο εμπλουτισμός του Μουσείου, ώστε να γίνει γνωστή η προϊστορία της περιοχής και να ανασυντεθεί το παλαιοπεριβάλλον», σημειώνει η κ. Τσουκαλά.
Κάθε νέο απολίθωμα προσθέτει ένα ακόμη στοιχείο στη γνώση για την προϊστορική Μακεδονία. Ο εντοπισμός δεύτερου χαυλιόδοντα Μαμούθ του Νότου στο Καλαμωτό αναδεικνύει εκ νέου τον πλούτο της παλαιοντολογικής κληρονομιάς της περιοχής, αλλά και την ανάγκη για συστηματικότερη ανάδειξη αυτού του θησαυρού.
