Στο ιερό σκοτάδι: Σπήλαια της Βόρειας Ελλάδας ως τόποι αρχαίας λατρείας

Τα σπήλαια ήταν πάντα χώροι που ξέφευγαν από την καθημερινότητα. Απομονωμένα, σκοτεινά, γεμάτα φυσικούς σχηματισμούς που συχνά θυμίζουν έργα τέχνης, προκαλούσαν δέος στον άνθρωπο. Αυτή η ιδιαίτερη ατμόσφαιρα τα καθιστούσε, ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, κατάλληλους τόπους για τελετουργίες, λατρεία και έκφραση θρησκευτικής πίστης.

Η αρχαιολογική διάλεξη που θα δώσει ο προϊστάμενος του Γραφείου Βορείου Ελλάδος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας ‐ Σπηλαιολογίας, αρχαιολόγος Φώτης Γεωργιάδης σήμερα Τετάρτη 22 Οκτωβρίου, στις 19.00, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, εντάσσεται στον επιτυχημένο κύκλο «Τετάρτες στο Μουσείο – Αρχαιολογικές Διαλέξεις» και επιχειρεί να φωτίσει αυτή τη σκοτεινή –κυριολεκτικά και μεταφορικά— διάσταση της αρχαίας λατρείας, καθώς και τη διαχρονική σχέση μεταξύ φυσικού τοπίου και θρησκευτικής πρακτικής.

«Κάτω από την επιφάνεια: αρχαία λατρεία και τελετουργίες στα σπήλαια της Βόρειας Ελλάδας» είναι ο τίτλος της διάλεξης. Μέσα από ευρήματα και δεδομένα που προέρχονται τόσο από πρόσφατες όσο και από παλαιότερες έρευνες, ο κ. Γεωργιάδης καταγράφει τη θρησκευτική χρήση των σπηλαίων από τη Νεολιθική εποχή έως τους ιστορικούς χρόνους επιδιώκοντας να δώσει στο κοινό μια βαθύτερη κατανόηση αυτών των τόπων: όχι μόνο ως αρχαιολογικών ευρημάτων, αλλά ως βιωματικών χώρων πίστης, φόβου και σύνδεσης με το υπερβατικό.

Ρωγμή στον κόσμο

«Τα σπήλαια αποτελούν μια ρήξη στο συνεχές του εδάφους, μια ρωγμή στον κόσμο που μας περιβάλλει, ένα σημείο από το οποίο αποκτούμε πρόσβαση στα έγκατα της γης. Το φως υποχωρεί, τα σχήματα και οι υφές των υλικών τριγύρω μας είναι διαφορετικά από τα συνηθισμένα. Είναι βέβαιο ότι βρισκόμαστε σε έναν χώρο που διαφέρει – σε κάτι άλλο από αυτό που γνωρίζουμε», σημειώνει ο ίδιος.

Αυτό το «άλλο» αναζητεί η ερευνητική ομάδα της Εφορείας τα τελευταία χρόνια, μέσα από τις αρχαιολογικές έρευνες σε σπήλαια της Βόρειας Ελλάδας. Ο κ. Γεωργιάδης σημειώνει ότι πρόκειται για μια συνήθη χρήση των σπηλαίων στην αρχαιότητα, που τα καθιστούσε λατρευτικούς τόπους, και μάλιστα πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι γνωρίζαμε: «Υπάρχουν πρόσφατες ανασκαφές που προσέφεραν νέες πληροφορίες για χρήση σπηλαίων σε πρωιμότερους χρόνους, ήδη από τη Νεολιθική εποχή. Αυτά τα δεδομένα τροποποιούν την εικόνα που είχαμε ως τώρα».

Αν και οι τελετουργικές πρακτικές των σπηλαίων παρουσιάζουν ομοιότητες με εκείνες των υπαίθριων ή οικοδομημένων ιερών —όπως τα αφιερώματα, οι θυσίες και τα θρησκευτικά συμπόσια— υπάρχουν και στοιχεία διαφοροποίησης, όπως για παράδειγμα η σύνδεση με συγκεκριμένες θεότητες. «Τα ιερά των σπηλαίων απευθύνονται σε μία γκάμα θεοτήτων. Μακράν η πιο συνηθισμένη θεότητα είναι οι Νύμφες – ειδικά στη Βόρεια Ελλάδα. Συνηθισμένες θεότητες είναι και ο Παν και ο Διόνυσος . Οι λατρευτικοί χώροι τους δεν συνδέονται με αρχιτεκτονικά κτίσματα αλλά με το ίδιο το φυσικό τοπίο, με την άγρια φύση, την ύπαιθρο, με αυτό που βρίσκεται έξω από το αστικό περιβάλλον», εξηγεί ο κ. Γεωργιάδης.

Από τη Δρακότρυπα στη Θάσο ως τον Αγριομερνό στη Σάμο

Ανάμεσα στα σπήλαια που έχει ερευνήσει η Εφορεία ξεχωρίζουν η «Δρακότρυπα» στη Θάσο, το σπήλαιο των Νυμφών στον Κίσσαβο, το ιερό του Διονύσου στην Καλλιθέα κοντά στο Ιερό του Άμμωνος Διός, καθώς και ο Αγριομερνός, ένα σημαντικό σπήλαιο στο Καρλόβασι της Σάμου (διοικητικά ανήκει στο Γραφείο Βόρειας Ελλάδας της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας ‐ Σπηλαιολογίας). Εκεί τα ευρήματα ποικίλλουν: ειδώλια, μικρογραφικά αγγεία, πολυτελής κεραμική και σπανιότερα ενεπίγραφες βάσεις, τεκμήρια μιας έντονης τελετουργικής χρήσης από την Αρχαϊκή έως την Ελληνιστική περίοδο.

Αγριομερνός Σάμου

Η σχετική έλλειψη τέτοιων λατρευτικών σπηλαίων στον βορρά, σε σύγκριση με τον νότο, πιθανόν να εξηγείται, κατά τον κ. Γεωργιάδη, από τη γεωγραφική και χρονική εξάπλωση των ελληνικών φύλων, κυρίως μετά τον αποικισμό του 7ου αιώνα π.Χ.

Ένα κρίσιμο ερώτημα αφορά τη διάρκεια αυτών των λατρειών μέσα στον χρόνο. «Κατά περιπτώσεις, οι λατρείες σε σπήλαια συνεχίζονται μέχρι και σήμερα. Να θυμηθούμε τα αγιάσματα και τα ξωκλήσια που διατηρούνται μέσα σε σπήλαια – υπάρχει ακόμη αυτή η αντίληψη στην ορθόδοξη θρησκευτική πρακτική. Εξάλλου σε σπήλαιο γεννήθηκε και ο Χριστός», σημειώνει ο αρχαιολόγος. Το σπήλαιο, προσθέτει, είναι ένας χώρος που προκαλεί την αίσθηση του άγνωστου. «Είναι ένας τόπος που ο άνθρωπος δεν ελέγχει. Το σκοτεινό του περιβάλλον εμπνέει μυστήριο και φέρει την αίσθηση της υπέρτατης δύναμης. Παράλληλα, προσφέρει προστασία – κάτι που ήταν κρίσιμο ήδη από την αυγή της ανθρωπότητας. Το σπήλαιο είναι συναρπαστικό, έχει έναν αέρα περιπέτειας».

Μαρώνεια

Όμως οι δυσκολίες ανάδειξης αυτών των χώρων είναι πολλές. Τα περισσότερα βρίσκονται σε δυσπρόσιτες περιοχές και απαιτούν σύνθετα τεχνικά έργα, ενώ και η περιήγηση στο εσωτερικό των σπηλαίων εγείρει ζητήματα ασφάλειας. «Τα επισκέψιμα σπήλαια με αρχαιότητες στη Βόρεια Ελλάδα είναι ελάχιστα –τα Πετράλωνα και η Θεόπετρα, που μάλιστα εντάχθηκαν νωρίς σε χρηματοδοτικά εργαλεία».

Η σύγχρονη τεχνολογία βοηθά στην έρευνα των σπηλαίων. Η τρισδιάστατη αποτύπωση και οι γεωφυσικές μέθοδοι προσφέρουν νέες δυνατότητες τεκμηρίωσης. «Όπως συμβαίνει γενικότερα στην αρχαιολογική έρευνα, η τεχνολογία μάς δίνει πλέον εργαλεία άμεσης, ακριβούς και οικονομικής αποτύπωσης. Εκεί που κάποτε απαιτούνταν μήνες εργασίας, σήμερα αρκούν λίγες ημέρες», αναφέρει ο κ. Γεωργιάδης.

Παράλληλα, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης φιλοξενείται αυτό το διάστημα σε συνεργασία με την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας ‐ Σπηλαιολογίας η έκθεση «Στη σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως», η πρώτη στην Ελλάδα αφιερωμένη αποκλειστικά στα σπήλαια. Η ανταπόκριση του κοινού είναι μεγάλη, ενδεικτική της έλξης που ασκούν τα σπήλαια και στον σύγχρονο άνθρωπο. Μάλιστα, στο πλαίσιο της έκθεσης, πραγματοποιήθηκε πέρυσι την άνοιξη συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Θεσσαλονίκης στο σπήλαιο των Πετραλώνων. «Ήταν κάτι μοναδικό και συζητάμε ήδη το ενδεχόμενο μίας νέας συνεργασίας με την ΚΟΘ», λέει ο κ. Γεωργιάδης.