Τον Σεπτέμβριο του 1943, μετά την ανακωχή που υπέγραψε η Ιταλία με τους Συμμάχους, περίπου δώδεκα χιλιάδες στρατιώτες της Μεραρχίας Άκουι στην Κεφαλονιά αρνήθηκαν να παραδώσουν τα όπλα τους στους Γερμανούς. Η απάντηση των Ναζί υπήρξε αδυσώπητη: περίπου 5.000 Ιταλοί εκτελέστηκαν μαζικά.
Ο λοχίας Μπρούνο Μπερτόλντι, οδηγός του ταξίαρχου Γκέρτσι, θα ήταν ένας από τους εκτλεσμένους. «Μάνα μου, πάει, τελείωσαν όλα», σκέφτηκε βλέποντας το όπλο του Γερμανού στρατιώτη στραμμένο στο πρόσωπό του. Όμως ο Γερμανός δεν πάτησε τη σκανδάλη. Ο Μπερτόλντι ξεγέλασε τον θάνατο δεύτερη φορά, όταν αποβιβάστηκε την τελευταία στιγμή από το πλοίο Ardena, που λίγες ώρες αργότερα ανατινάχθηκε, με θύματα εκατοντάδες συντρόφους του. Αργότερα, αιχμαλωτίστηκε και στάλθηκε στα γκουλάγκ της Σιβηρίας, όπου έζησε τη φρίκη της πείνας και της απανθρωπιάς, αναγκασμένος να τρώει ακόμη και βατράχους για να επιβιώσει. Επέστρεψε όμως στο χωριό του το 1945, παραμονές Χριστουγέννων, ύστερα από εννέα χρόνια περιπλάνησης, σώος και αρτιμελή. Όπως λέει ο ίδιος, «φαίνεται πως όταν κάποιος δεν είναι να πεθάνει, δεν πεθαίνει…».
Ο Σταύρος Τζίμας δεν προσεγγίζει το θέμα ως ιστορικός, αλλά με το βλέμμα και την ακρίβεια του έμπειρου ρεπόρτερ και με επίγνωση της ευθύνης που πολλαπλασιάζεται όταν η δημοσιογραφία αγγίζει το όριο της Ιστορίας. Στη συνέντευξή του στα Μακεδονικά Νέα μιλά για την απίστευτη αυτή ιστορία και για το πώς η πρώτη συνάντηση με τον αιωνόβιο Μπερτόλντι στην Ιταλία μετατράπηκε σε μια αφήγηση επιβίωσης που ξεπερνά τη λογική. Περιγράφει ακόμη τις δυσκολίες της τεκμηρίωσης, το πώς η Κεφαλονιά παραμένει γεμάτη ίχνη του μαζικού εγκλήματος –σταυρούς, αντικείμενα θαμμένα στα χωράφια– και για τη σιωπή που συχνά σκεπάζει τα εγκλήματα του πολέμου. Η συζήτηση που ακολουθεί είναι μια υπενθύμιση ότι η μνήμη δεν είναι μόνο υπόθεση των αρχείων – είναι πράξη δικαιοσύνης.
Συνέντευξη στη Χρύσα Νάνου
-Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με την ιστορία της Μεραρχίας Άκουι και να αφηγηθείτε τη ζωή του Μπρούνο Μπερτόλντι; Ποια ήταν η αφετηρία;
Ο Μπερτόλντι είχε μιλήσει παλαιότερα σε ένα ιταλικό ραδιόφωνο. Η Μαρίνα Γούσια, φίλη μου που ζει στην Ιταλία, άκουσε σε μια συζήτηση να γίνεται λόγος για την ιστορία του Μπερτόλντι και μου το ανέφερε. Εκεί, δημοσιογραφικά, «τσίμπησα». Είπα: «Πώς μπορούμε να τον βρούμε;». Η Μαρίνα έκανε την επαφή, τον εντόπισε, και ταξιδέψαμε μαζί στην Ιταλία. Πήγαμε στο σπίτι του στο Μπολτσάνο και κάναμε μια συνέντευξη περίπου τριών ωρών. Μας είπε τα πάντα. Μια ιστορία πραγματικά σπάνια. Σκέφτηκα αμέσως ότι έπρεπε να την κάνω βιβλίο. Όσα έζησε ο Μπερτόλντι θα χρειαζόταν να ζήσεις δεκαπέντε ζωές για να τα χωρέσεις. Εκείνος τα έζησε όλα. Και σκέφτηκα: πρέπει να γίνει βιβλίο. Ήταν στο πλαίσιο μιας γενικότερης ιδέας που είχα: μετά από 40 χρόνια στο ρεπορτάζ, να γράψω βιβλία με ανθρώπινες ιστορίες – μικρές ιστορίες πίσω από μεγάλα γεγονότα. Ήθελα να δώσω ιστορικό βάθος και ακρίβεια στην αφήγηση της ιστορίας του Μπερτόλντι, να καταλάβουμε όχι μόνο τι έγινε, αλλά και πώς ένας άνθρωπος σώθηκε σχεδόν ως εκ θαύματος, όχι μία αλλά πολλές φορές. Είναι απίστευτη η ιστορία του. Όταν δημοσιεύτηκαν αποσπάσματα του βιβλίου σε μια ιστοσελίδα, κάποιοι σχολίασαν ότι είναι ψέματα, τόσο απίστευτη τους φάνηκε. Ο Μπερτόλντι, πάντως, μπήκε αισίως στα 108 του χρόνια. Γιόρτασε πριν από λίγες μέρες τα γενέθλιά του στο σπίτι του, με μέλη της ένωσης βετεράνων πολεμιστών και αντιστασιακών της Ιταλίας, που του πήγαν μάλιστα και τούρτα.
-Τι κρατάτε από τη συνάντησή σας με τον Μπερτόλντι; Υπήρξαν δυσκολίες στην επικοινωνία σας;
Το πιο δύσκολο, αυτό που φοβόμουν, ήταν ο ειρμός της σκέψης του και η παράθεση των γεγονότων. Ήταν ήδη εκατό και κάτι χρονών όταν τον γνώρισα. Περίμενα να μου λέει συνεχώς «δεν θυμάμαι». Όμως οι ερωτήσεις που του κάναμε ήταν στοχευμένες. Μιλούσε με καθαρό μυαλό, ήταν ζωντανός, ευχάριστος, με χιούμορ. Βρέθηκε ξανά και ξανά τετ α τετ με τον θάνατο, αλλά πάντα κάτι συνέβαινε και επέμενε η ζωή. Ακόμα και το 1996, όταν το αεροπλάνο στο οποίο θα επιβιβαζόταν έπεσε λίγο αργότερα – κι εκείνος είχε αρνηθεί την τελυταία στιγμή να επιβιβαστεί! Μας εντυπωσίασε επίσης κάτι που μας διηγήθηκε: πολλά χρόνια μετά την επιστροφή του στην Ιταλία, του ήρθε μια επιταγή από τη Γερμανία, 4.000 μάρκα, με τα μεροκάματα που του όφειλαν από την περίοδο που ήταν αιχμάλωτος και εργαζόταν ως τεχνικός αυτοκινήτων. Αυτό, μετά από όσα είχε περάσει, ήταν συγκλονιστικό.
Ο Σταύρος Τζίμας και η Μαρίνα Γούσια με τον Μπρούνο Μπερτόλντι
-Ως δημοσιογράφος, πώς προσεγγίζετε την αφήγηση τέτοιων ιστοριών;
Με σεβασμό στα πρόσωπα και τα γεγονότα. Δεν χρειάζεται να εξωραΐζεις ή να δραματοποιείς. Η ίδια η πραγματικότητα είναι αρκετή. Κι επίσης προσπαθώ πάντα στις συνεντεύξεις μου να αφήνω τον συνομιλητή να μιλά. Όταν οι αφηγήσεις είναι τόσο πλούσιες και δυνατές, δεν τις υποσκελίζεις, απλώς τις αφήνεις να κυλήσουν. Ο ρόλος μου είναι να καταγράψω πιστά και καθαρά τη φωνή των προσώπων.
-Πιστεύετε ότι η Σφαγή της Κεφαλονιάς είναι επαρκώς γνωστή σήμερα; Τι θα μπορούσε να γίνει για να μείνει ζωντανή η μνήμη της;
Μετά το ταξίδι στην Ιταλία, πήγα στην Κεφαλονιά για να δω τι έχει απομείνει από τη φοβερή εβδομάδα της μεγάλης σφαγής και πώς λειτουργεί σήμερα η ιστορική μνήμη. Εκεί συνάντησα δύο γυναίκες, μία Ιταλίδα και μία Γερμανίδα, που αγωνίζονται να τη διασώσουν. Συγκεντρώνουν μαρτυρίες και αντικείμενα που εξακολουθούν να βρίσκονται στα χωράφια: εξαρτήματα, κουμπιά, κομμάτια στολών από τους νεκρούς που εκτελέστηκαν στις πλαγιές και τις χαράδρες. Θέλουν να περισώσουν ό,τι απέμεινε. Μου έκανε εντύπωση όλο αυτό. Ανέβαινα στους ελαιώνες και έβλεπα πρόχειρους σταυρούς, σημάδια μνήμης. Με εντυπωσίασε ότι οι νέοι άνθρωποι δεν ξέρουν σχεδόν τίποτα για αυτά τα γεγονότα – ακόμη και στην ίδια την Κεφαλονιά. Δεν διδάσκεται αυτή η τραγωδία. Η ίδια η ιστορική έρευνα είναι ελλιπής. Δεν υπάρχουν πολλά ντοκουμέντα, δεν έχει γίνει συστηματική καταγραφή. Πιο γνωστό στον κόσμο είναι το «Μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι» παρά τα πραγματικά γεγονότα. Ίσως επειδή δεν μας αφορούσε άμεσα; «Εχθροί και οι δύο, Ιταλοί και Γερμανοί», λένε πολλοί. Στην Κεφαλονιά υπάρχει το Μουσείο Μνήμης της Μεραρχίας Άκουι και ένα μνημείο για τους νεκρούς, αλλά χρειάζεται περισσότερη δουλειά για την ανάδειξη της ιστορικής μνήμης.
Σταυρός σε ελιά θυμίζει ότι οι Γερμανοί εκτέλεσαν Έλληνα ο οποίος βοήθησε Ιταλό να γλιτώσει
-Τα γεγονότα της Κεφαλονιάς θέτουν και ένα δύσκολο ερώτημα για το αν ήταν σωστή η στάση των Ιταλών.
Είναι ένα ερώτημα στο οποίο δεν μπορώ να πάρω θέση. Ο πόλεμος είχε κριθεί, ο ιταλικός στρατός είχε διαλυθεί, οι Σύμμαχοι είχαν ήδη αποβιβαστεί στη Σικελία. Οι Ιταλοί στην Κεφαλονιά ήταν απομονωμένοι. Κάποιοι λένε ότι ήταν λάθος να μην παραδώσουν τα όπλα, γιατί έτσι προκάλεσαν τη σφαγή. Πέντε χιλιάδες ήταν τα θύματα. Ίσως να είχαν σωθεί αν είχαν παραδοθεί. Είναι ένα ερώτημα που θα μένει ανοιχτό.
-Τι κρατάτε από αυτή την ιστορία για τη σχέση μεταξύ Ελλήνων και Ιταλών στον πόλεμο;
Ισχύει το «ούνα ράτσα, ούνα φάτσα». Η ιταλική κατοχή δεν ήταν ίδια με τη γερμανική, αν και έγιναν εγκλήματα, κυρίως στη Θεσσαλία. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει μια στενή συναισθηματική σχέση μεταξύ των δύο λαών. Πέρυσι ήμουν στην Ιθάκη, σε ένα πανηγύρι σε χωριό, και άκουσα να χορεύουν ιταλικά τραγούδια. Από την Ήπειρο που κατάγομαι, νιώθεις πόσο δένουν οι ιστορίες των δύο λαών. Μπροστά σε αυτό που συνέβη στην Κεφαλονιά, οι Έλληνες είδαν τους Ιταλούς με συμπάθεια. Πολλοί ντόπιοι τούς βοήθησαν. Υπάρχουν και πολλές ιστορίες μικτών γάμων, Ιταλών στρατιωτών που γύρισαν και παντρεύτηκαν Ελληνίδες.
-Ο Μπερτόλντι επέζησε από σχεδόν κάθε πιθανό κίνδυνο. Πιστεύετε ότι ήταν τύχη ή κάτι άλλο που τον κράτησε ζωντανό; Τι μήνυμα στέλνει η ιστορία του;
Ο Μπρούνο δεν ήθελε να πολεμήσει, δεν του άρεσε ο πόλεμος. Ήταν ένα απλό παιδί. Δεν έριξε ποτέ πυροβολισμό, δεν ήθελε να γίνει ήρωας. Ήταν στρατιώτης επειδή τον επιστράτευσαν, όπως εκατομμύρια άλλοους. Μου είπε κάτι που δεν θα ξεχάσω ποτέ: «Αν δεν σ’ το ’χει γράψει η μοίρα να πεθάνεις, δεν θα πεθάνεις». Ο αξιωματικός που τον σημάδεψε ήταν ναζί, αλλά δίστασε. Και αυτό του έσωσε τη ζωή. Ίσως αυτό να ήταν η τύχη του. Κυρίως η ιστορία του είναι ένα μήνυμα για την ανθρώπινη αντοχή, ότι ακόμα και μέσα στην απόλυτη φρίκη, υπάρχει δρόμος για τη ζωή.
Ο Μπρούνο Μπερτόλντι στα 108α γενέθλιά του
Παρουσίαση βιβλίου
Οι Εκδόσεις Επίκεντρο παρουσιάζουν το βιβλίο των Σταύρου Τζίμα και Μαρίνας Γούσια «Η Σφαγή της Κεφαλονιάς και ο εφτάψυχος Ιταλός»
Θα μιλήσουν οι:
Στέλιος Αγγελούδης, δήμαρχος Θεσσαλονίκης
Στράτος Δορδανάς, αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας ΑΠΘ
Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Δρ. Βαλκανικών Σπουδών, εκδότης, συγγραφέας
και οι συγγραφείς του βιβλίου
Σταύρος Τζίμας, δημοσιογράφος, διευθυντής ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Μαρίνα Γούσια, αρχιτέκτονας.
Τη συζήτηση θα συντονίσει η Σοφία Παπαδοπούλου, δημοσιογράφος ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Παρασκευή 14 Νοεμβρίου 2025, 7:00 μ.μ.
Αίθουσα «Μανόλης Αναγνωστάκης» (Δημαρχιακό Μέγαρο, Βασ. Γεωργίου Α΄ 1, Θεσσαλονίκη)
