Χτισμένο την παλαιολόγεια περίοδο, είχε κρίσιμο ρόλο στη βόρεια άμυνα της Θεσσαλονίκης. Κατά τον λόγιο αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό, το φρούριο ήταν «καρτερώτατον», δηλαδή απόρθητο. Στρατηγικά τοποθετημένο, έλεγχε τις διαβάσεις προς τη δυτική Μακεδονία και τα Βαλκάνια. Η πανοραμική του θέα αποκαλύπτει και σήμερα τη σημασία του.
Τη Δευτέρα 28 και την Τρίτη 29 Ιουλίου, στις 21.00, το Γυναικόκαστρο γίνεται τόπος σύγχρονης πολιτιστικής δράσης. Η Alcedo Folk Band παρουσιάζει τη μουσικο-αφηγηματική παράσταση «Τα λουλούδια που βλέπουν» στο πλαίσιο του προγράμματος του Υπουργείου Πολιτισμού «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός». Η εκδήλωση συνδυάζει ζωντανή μουσική, αφήγηση και χορό, με στόχο να φέρει τον θεατή σε επαφή όχι μόνο με το καλλιτεχνικό περιεχόμενο, αλλά και με τον ίδιο τον χώρο ως βιωμένη εμπειρία.
Η Alcedo Folk Band
Λίγο πριν απότην έναρξη της παράστασης, στις 19.30, οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να ξεναγηθούν στο φρούριο από αρχαιολόγους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς.
«Πρόκειται για ένα περίβλεπτο μνημείο της παλαιολόγειας περιόδου, ένα εξαιρετικό ιστορικό τοπόσημο για το Κιλκίς και τη Θεσσαλονίκη. Διαθέτει περιμετρικά τείχη μήκους 614 μέτρων, ερειπωμένους πύργους και δύο πύλες, ενώ η ακρόπολή του σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση. Αποτελούσε κρίκο στη βόρεια άμυνα της πόλης και σε αυτό κατέφυγε η αριστοκρατία της Θεσσαλονίκης κατά την Επανάσταση των Ζηλωτών. Η στρατηγική του θέση και ηεξαιρετική θέα προς όλους τους ορίζοντες το καθιστά μοναδικό»,επισημαίνειη προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς, δρ. Γεωργία Στρατούλη.
Αναφερόμενη στιςπροοπτικές ανάδειξης του μνημείου, η κ. Στρατούλη τονίζει: «Το βυζαντινό αυτό φρούριο χρειάζεται διαρκή προστασία: καταρχήν μελέτες για τη θωράκιση των τειχών και του διασωθέντος τμήματος της τειχισμένης του ακρόπολης και του πύργου της, καθώς και νέες ανασκαφές για να αποκαλυφθεί η άγνωστη εσωτερική του ζωή. Οι δυνατότητες τουριστικής αξιοποίησής του με ιδιαίτερες πολιτιστικέςεκδηλώσεις είναι αυτονόητες, αφού μπορεί να γίνει κέντρο φεστιβαλικών εκδηλώσεων βυζαντινής και μεσαιωνικής μουσικής, και θεάτρου».
Από την πλευρά της, η αρχαιολόγος Μαγδαληνή Παρχαρίδου, προϊσταμένη του τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιολογικών Χώρων αναφέρεται στην ιστορική διαδρομή του φρουρίου: «Το Γυναικόκαστρο, γνωστό και ως Ακρόπολη του Κιλκίς, έχει ιστορία που ξεκινά από την Εποχή του Σιδήρου και συνεχίζει μέχρι τους νεότερους χρόνους. Αναφέρεται για πρώτη φορά σε πηγές του 11ου αιώνα, όμως η σημερινή του μορφή οφείλεται κυρίως στον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο, ο οποίος το επανίδρυσε περί το 1328-1341. Η οχύρωση που ανανεώθηκε από τον Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο ήταν μέρος ενός συνολικού στρατηγικού σχεδίου για την προστασία της Θεσσαλονίκης από τις συνεχείς επιθέσεις, ιδιαίτερα από τη Σερβία. Η θέση του ήταν ζωτικής σημασίας, καθώς έλεγχε διαβάσεις προς τη δυτική Μακεδονία και τον βορειότερο βαλκανικό χώρο, καθώς και τους ποταμούςΑξιό καιΓαλλικό. Η παρουσία του σε αυτόν τον τόπο φέρνει στο φως τη διαχρονική σημασία των οχυρών στην ιστορία της Μακεδονίας. Το φρούριο αποκαλείται Γυναικόκαστρο, διότι, κατά τον Ιωάννη Καντακουζηνό, “καὶ γυναικείας οὔσηςφρουρᾶς κρείττων ἐσόμενος παντοίας πολεμίων προσβολῆς”, δηλαδή ήταν ένα κάστρο τόσο ισχυρό που ακόμη και γυναίκες μπορούσαν να το υπερασπιστούν από τις εχθρικές επιθέσεις».
Το φρούριο περιλαμβάνει ισχυρά τείχη, ακρόπολη με διώροφο πύργο –πιθανότατα κατοικία του διοικητή– και μια δίδυμη θολωτή υδατοδεξαμενή για την υδροδότηση, που μαρτυρά την πολεμική του λειτουργία: χάρη σε αυτήν ήταν ανθεκτικό σε μακρόχρονη πολιορκία.
Ο πύργος του Γυναικοκάστρου διατηρείται σήμερα σε ύψος περίπου 7,5 μέτρων, με θολωτή στέγη και φωτιστικές θυρίδες. Στον όροφο του πύργου λειτουργούσε παρεκκλήσιο, όπου έχουν βρεθεί σπαράγματα τοιχογραφιών και η κτητορική επιγραφή του Ανδρόνικου Γ΄. Η υδατοδεξαμενή με χωρητικότητα 176 κυβικών μέτρων εξυπηρετούσε τις ανάγκες του φρουρίου σε νερό σε περίοδο πολιορκίας.
Η ιστορία του φρουρίου είναι πλούσια και πολυδιάστατη: Καταλήφθηκε το 1343 από τον Αλέξιο Απόκαυκο, το 1347 από τους Σέρβους του Στεφάνου Δουσάν, ενώ το 1383 πέρασε στην οθωμανική κυριαρχία. Κατά την τουρκοκρατία, το Γυναικόκαστρο αποτέλεσε έδρα καζά και γνώρισε ακμή. Επίσης, συνδέεται με τον θρύλο της Μαρουλίας, της γυναίκας του διοικητή που πολέμησε ηρωικά για την υπεράσπιση του φρουρίου, ένας μύθος που αντανακλά την κοινή παράδοση των Μεσογειακών κάστρων της «Ωραίας» ή «Ωριάς».
Στα μεταβυζαντινά χρόνια παρήκμασε. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Εβλιά Τσελεμπή, που το επισκέφθηκε περί το 1667/68 και αναφέρεται στην εγκατάλειψη των μισογκρεμισμένων τειχών του.
Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αποτέλεσε σημαντικό στρατηγικό σημείο για την περιοχή του Κιλκίς.
Tο 2023, με χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα «Αγροτική Ανάπτυξη της Ελλάδας 2014-2020 προσέγγιση CLLD/LEADER», στο πλαίσιο του έργου «Προστασία και Ανάδειξη Αρχαιολογικού χώρου Φρουρίου Γυναικοκάστρου Κιλκίς» ολοκληρώθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κιλκίς, η εγκατάσταση φωτισμού ασφαλείας και μακρο-ανάδειξης του βυζαντινού φρουρίου. Το έργο περιλάμβανε τον φωτισμό ανάδειξης των τειχών του φρουρίου και της ακρόπολης, καθώς και τον λειτουργικό φωτισμό της διαδρομής πρόσβασης στο φρούριο και της εσωτερικής διαδρομής κίνησης επισκεπτών. Στο πλαίσιό του, δημιουργήθηκε ιστοσελίδα και τοποθετήθηκαν ενημερωτικές πινακίδες.
Στην ανάδειξη του μνημείου ως πόλου αρχαιολογικού, ιστορικού και τουριστικού ενδιαφέροντοςσυμβάλλει και η ταινία μικρού μήκους μετίτλο «Γυναικόκαστρο Κιλκίς: Φρούριον Καρτερώτατον», παραγωγή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς και της Macine Productions.
Μουσική παράσταση «Τα λουλούδια που βλέπουν»
Βυζαντινό Φρούριο Γυναικοκάστρου Κιλκίς
Δευτέρα 28 & Τρίτη 29 Ιουλίου 2025, ώρα 21:00
Κείμενα, πρωτότυπα τραγούδια, νέες μουσικές συνθέσεις, ενορχηστρώσεις: AlcedoFolkBand
Σχεδιασμός ήχου: Πασχάλης Κολέντσης
Σχεδιασμός φωτισμού: Αλέξανδρος Πολιτάκης
AlcedoFolkBand: Μαρία Μιχαλάκα (τραγούδι, βιολί), Στέφανος Χατζηαναγνώστου (φλάουτο), Δημήτρης Κουφαλάκος (φαγκότο, φυσαρμόνικα), Θεοδώρα Αθανασίου (κιθάρες, τραγούδι), Μενέλαος Μωραΐτης (τούμπα), Κώστας Κωνσταντάτος (κρουστά, βιολί, μαντολίνο, τραγούδι)
Αφήγηση, χορός: Αγγελίνα Τερσενίδου
ΑΜΚΕ: Alcedo
Στις 19.30 θα γίνει ξενάγηση από αρχαιολόγους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς.
Η εκδήλωση προσφέρεται δωρεάν από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Η προκράτηση θέσης είναι υποχρεωτική.
Πληροφορίες και προκρατήσεις: www.allofgreeceoneculture.gr
Πηγή φωτογραφιών: Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς
