Στις σύγχρονες μορφές των ασύμμετρων απειλών αναφέρεται σε συνέντευξή του στα Μακεδονικά Νέα ο Δρ. Αθανάσιος Μποζίνης, Επίκουρος Καθηγητής «Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας και Νέων Τεχνολογιών - Βιοασφάλειας» στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.
Ο κ. Μποζίνης –ο οποίος είναι, επίσης, μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών στην Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας- μιλά για την ευαλωτότητα κρατών και επιχειρήσεων, για τον διττό ρόλο της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά και για τις προσπάθειες της Ελλάδας να θωρακιστεί απέναντι σε ένα φαινόμενο που εξελίσσεται ταχύτατα.
Συνέντευξη του κ. Αθανάσιου Μποζίνη στη Δέσποινα Ιωαννίδου
Δρ. Αθανάσιος Μποζίνης*
Κύριε Μποζίνη, ποιες απειλές χαρακτηρίζονται ως ασύμμετρες και πώς διεξάγονται πλέον οι υβριδικές επιθέσεις;
Κατ’ αρχάς, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι οι υβριδικές και οι ασύμμετρες απειλές ουσιαστικά αναφέρονται στην χρήση στρατηγικών μεθόδων. Αρχικά, ο όρος «ασύμμετρες απειλές» χρησιμοποιούνταν κυρίως από το ΝΑΤΟ και από στρατιωτικούς. Πλέον, όμως, έχει επικρατήσει ο όρος «υβριδικές απειλές», καθώς πλέον εκτός από τις κλασικές συμβατικές και μη συμβατικές στρατηγικές ενέργειες, ενσωματώνει ιδιαίτερη τεχνολογία με ευρεία χρήση παραπληροφόρησης, κυβερνοχώρου και άλλων υψηλών στρατηγικών τεχνολογιών. Άρα λοιπόν πλέον μιλάμε για υβριδικές απειλές, ενώ οι στρατιωτικοί εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τον όρο «ασύμμετρες» πλην όμως και αυτοί αναφέρονται σε υβριδικό πόλεμο.
Και τέτοιου είδους επιθέσεις (σ.σ. υβριδικές) γίνονται συνέχεια, άλλοτε σε μικρή και άλλοτε σε μεγάλη κλίμακα. Πολλές από τις υβριδικές επιθέσεις που διεξάγονται δεν δημοσιοποιούνται και δεν γίνονται γνωστές για ευνόητους λόγους ιδίως όταν αφορούν κυβερνοεπιθέσεις. Το πιο βασικό όμως για μένα είναι να μπορέσει ο κόσμος να κατανοήσει τι σημαίνει υβριδική επίθεση και απειλή: ότι δηλαδή, κάποιος χρησιμοποιεί πολλαπλούς τρόπους και τακτικές προκειμένου να επιφέρει ένα σοβαρό πλήγμα στο αντίπαλο στρατόπεδο.
Αυτές οι επιθέσεις κινούνται σε μία «γκρίζα» ζώνη, μεταξύ πολέμου και ειρήνης, άρα δεν συνιστούν άμεσα casus beli. Δεν αποτελούν, δηλαδή, βασική αιτία πολέμου και -το πιο βασικό απ' όλα- είναι πως πρόκειται ουσιαστικά για αόρατες απειλές. Είναι ένας αόρατος πόλεμος, καθώς ο βασικός πυρήνας του είναι τεχνολογικός: Χρησιμοποιούν τον κυβερνοχώρο, την τεχνητή νοημοσύνη, τα ρομπότ, τα drones και άλλα μη συμβατικά μέσα προκειμένου να μπορέσουν να επιτύχουν τον σκιώδη σκοπό τους που τον αποκαλώ «αόρατο ή σκιώδη πόλεμο».
Ποιες θεωρείτε ως τις κυριότερες υβριδικές επιθέσεις που έγιναν παγκοσμίως το 2025;
Συνέβησαν πολλές χαρακτηριστικές περιπτώσεις (επιθέσεις σε κυβερνητικά δεδομένα και υποδομές, σε ενεργειακές υποδομές, εναέριες και υποβρύχιες, σαμποτάζ σε οδικές αρτηρίες και κυβερνοεπιθέσεις σε επιχειρήσεις και χρηματιστηριακές δομές) στο πλαίσιο του πολέμου Ρωσίας- Ουκρανίας, με πιο σημαντικές επιθέσεις αυτές που έγιναν ιδιαίτερα σε επίπεδο παραπληροφόρησης για επηρεασμό της κοινής γνώμης. Το βασικό χαρακτηριστικό των υβριδικών απειλών, όμως, είναι ο φόβος και η αβεβαιότητα που δημιουργούν ειδικά για καταστάσεις και φαινόμενα που δεν μπορούν να ελεγχθούν εύκολα. Γι’ αυτό θεωρώ πως είναι πάρα πολύ σημαντικό το γεγονός ότι οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ανησυχούν ιδιαίτερα για την πιθανότητα μαζικής διάχυσης παραπληροφόρησης η οποία μπορεί να επηρεάσει ακόμη και εθνικές εκλογές, καθώς και την κοινή γνώμη σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Κατά τη γνώμη μου, αυτή είναι και η σημαντικότερη υβριδική απειλή το 2025.
Παρά οι επιθέσεις με ρομπότ και drones, δηλαδή…
Αυτά μπορούν να θεωρηθούν και ως συμβάντα τα οποία μπορεί να έχουν γίνει από τον οποιοδήποτε (πχ μοναχικοί λύκοι ή ακτιβιστες) ή να οφείλονται σε σαμποτάζ.
Πόσο ευάλωτα είναι σήμερα τα κράτη αλλά και οι επιχειρήσεις σε υβριδικές απειλές;
Οι επιχειρήσεις δεν αποτελούν πρωταρχικούς στόχους υβριδικών απειλών, αλλά μπορούν να γίνουν στόχοι κυβερνοεπιθέσεων, κυρίως για την κλοπή σχεδίων για μελλοντικά προϊόντα, τεχνογνωσίας ή ιδιαίτερων στρατηγικών πληροφοριών.
Όσον αφορά τα κράτη, σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να θεωρούνται ασφαλή. Αυτό είναι εμφανές και στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου τίθενται πλέον σοβαρά ζητήματα ασφάλειας έναντι υβριδικών επιθέσεων οι οποίες είναι ανεξέλεγκτες. Οι υβριδικές απειλές είναι δύσκολα ελέγξιμες, καθώς έχουν ως βασικό πυρήνα τον κυβερνοχώρο, την παραπληροφόρηση και την τεχνητή νοημοσύνη. Και βέβαια οι επιθέσεις μπορούν να εκδηλωθούν από πολύ μεγάλες αποστάσεις, από χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά λόγω του κυβερνοχώρου και δεν μπορεί ποτέ να αποδειχθεί με βεβαιότητα - παρά μόνο να υπάρξουν υποψίες- ποιος ακριβώς βρίσκεται πίσω από την επίθεση. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο τα κράτη είναι πάρα πολύ ευάλωτα και δεν θεωρώ ότι στο άμεσο μέλλον μπορεί να αλλάξει κάτι σοβαρά και να υπάρξει πλήρης ασφάλεια.
Ποιοι είναι οι βασικοί κίνδυνοι για τις κρίσιμες υποδομές όσο προχωρά ο ψηφιακός μετασχηματισμός και μπαίνει πιο ενεργά στη ζωή μας η τεχνητή νοημοσύνη;
Η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί ένα στρατηγικό εργαλείο του μέλλοντος και λειτουργεί διττά ως εργαλείο. Από τη μια μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προστασία κρίσιμων υποδομών όπως τα ηλεκτρικά δίκτυα μιας πόλης ή ενός κράτους, οι οδικές αρτηρίες, οι αεροπορικές και σιδηροδρομικές υποδομές. Από την άλλη μπορεί να λειτουργήσει ως ενισχυτής υβριδικών επιθέσεων έναντι αυτών των ίδιων υποδομών. Οπότε, καταλαβαίνετε ότι στα ζητήματα κρυπτογράφησης και αποκρυπτογράφησης, η τεχνητή νοημοσύνη θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο, τόσο σε επιθετικό όσο και σε αμυντικό επίπεδο, στη διαχείριση κρίσιμων υβριδικών απειλών.
Υπάρχει μια δέσμη μέτρων που θα μπορούσε να διασφαλίσει την προστασία των κρατών έναντι αυτών των απειλών;
Όχι. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν πάρα πολλά σημεία από τα οποία μπορεί να εκδηλωθεί μια υβριδική επίθεση, από μικρής κλίμακας ενέργειες μέχρι μαζική παραπληροφόρηση. Ειδικά μετά τον COVID-19 οπότε ψηφιοποιήθηκαν σχεδόν τα πάντα: από την εκπαίδευση μέχρι την επικοινωνία, την εργασία (πχ ψηφιακοί νομάδες) και την οικονομία. Αυτό καθιστά τα κράτη ιδιαίτερα ευάλωτα με αποτέλεσμα αυτήν τη στιγμή να προσπαθούν να κλείσουν «διαδρόμους» προς τα υπουργεία, ενώ υπάρχουν πάρα πολλές άλλες κρίσιμες υποδομές οι οποίες παραμένουν ευάλωτες.
Αυτό σημαίνει δηλαδή ότι δεν μπορεί να διασφαλιστεί 100% η ανθεκτικότητα ειδικά στις κρίσιμες υποδομές;
Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να διασφαλιστεί. Αυτός είναι και ο μεγάλος φόβος των κυβερνήσεων, καθώς ο ψηφιακός χώρος που επεκτείνεται σε παγκόσμιο επίπεδο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μια υβριδική επίθεση από οποιονδήποτε, από μια μικρή ομάδα μέχρι έναν απλό πολίτη ο οποίος έχει γνώσεις πληροφορικής. Παρότι, δηλαδή, καταβάλλονται προσπάθειες για την προστασία κυβερνητικών δομών, πολλές κρίσιμες υποδομές παραμένουν ευάλωτες. Η πλήρης ανθεκτικότητα, ειδικά στις κρίσιμες υποδομές, δεν μπορεί να διασφαλιστεί 100%.
Πώς αντιμετωπίζει η Ελλάδα αλλά και η Ευρώπη αυτού του είδους τις απειλές και επιθέσεις σε επίπεδο πρόληψης και προστασίας;
Μετά την υβριδική επίθεση με ευρεία χρήση παραπληροφόρησης που έγινε στον Έβρο προχωρήσαμε -εγώ μαζί τους με τους συναδέλφους από το Πανεπιστήμιο Πειραιά κ. Α. Λιαρόπουλο και Ι. Κωνσταντόπουλο - στην εκπόνηση μελέτης για τις υβριδικές απειλές σε σχέση με την Ελλάδα και τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Στο πλαίσιο της μελέτης εισηγηθήκαμε στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης τη δημιουργία του Παρατηρητηρίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών (ΠΑΝΥΑ), και με την στήριξη του τότε Υπουργού κ. Κυριάκου Πιερρακάκη και τη μεγάλη βοήθεια από τον DPO του υπουργείου κ. Α. Κοσμόπουλο, έγινε εφαρμόσιμο, το οποίο και είναι πρωτοπόρο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εγώ το αποκαλώ «Κουτί της Πανδώρας», λόγω της πολυπλοκότητας των θεμάτων διαχείρισης των υβριδικών απειλών. Βασικός μας σκοπός είναι να επεκταθεί ο συντονισμός σε οριζόντιο επίπεδο ώστε το ΠΑΝΥΑ να έχει τη δυνατότητα συνεργασίας με άλλες υπηρεσίες αλλά και ερευνητικά/επιστημονικά πανεπιστημιακά κέντρα, τόσο του εσωτερικού, όσο και του εξωτερικού με στόχο την ανταλλαγή εμπειρίας, πληροφοριών και σχεδιασμού, καθώς και τη διεξαγωγή ασκήσεων. Να μπορούμε δηλαδή να συνεργαστούμε και με ευρωπαϊκές υπηρεσίες και εταιρείες διότι ποτέ δεν ξέρουμε πού ακριβώς θα γίνει μια επίθεση η οποία θα στηρίζεται στην παραπληροφόρηση με παράλληλη ευρεία χρήση drones και διάφορες άλλες τακτικές και μέσα που αποτελούν τα χαρακτηριστικά των υβριδικών απειλών. Εξίσου σημαντικό, όμως, είναι να υπάρχει συντονισμός του κράτους αλλά και της ίδιας της κοινωνίας γιατί οι υβριδικές απειλές απαιτούν για την αντιμετώπισή τους τη συνεργασία και των πολιτών.
Ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος του ιδιωτικού τομέα και των στρατηγικών συνεργασιών ώστε να χτίσουμε ένα ασφαλές ψηφιακό περιβάλλον και να διασφαλίσουμε την ανθεκτικότητα της χώρας έναντι κυβερνοαπειλών;
Οι κυβερνοαπειλές θα συνεχίσουν να υπάρχουν όσο αυξάνεται η ψηφιοποίηση. Δυστυχώς τόσο οι επιχειρήσεις όσο και οι ίδιοι οι πολίτες δεν είναι ενημερωμένοι για τις ασφαλείς άμυνες και την προστασία έναντι των κυβερνοαπειλών οι οποίες θα συνεχίσουν να αποτελούν ένα μεγάλο πεδίο υβριδικών απειλών για τα ίδια κράτη. Διότι, ξέρετε, όταν θέλει κάποιος να επιτεθεί υβριδικά σε ένα κράτος δεν χρειάζεται να επιτεθεί σε κυβερνητικά στελέχη. Μπορεί να επιτεθεί σε μια πολύ μεγάλη πολυεθνική επιχείρηση έτσι ώστε να αποδείξει την ευαλωτότητα που υπάρχει σε ένα κράτος, η οποία επίθεση όμως θα έχει ευρεία επίπτωση στην ανασφάλεια της κοινωνίας και μέγιστο πολιτικό κόστος.
*Ο Δρ. Αθανάσιος Μποζίνης είναι Επίκουρος Καθηγητής «Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας και Νέων Τεχνολογιών - Βιοασφάλειας» στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών στην Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας
