«Η ποίηση δεν είναι μια πράξη εν κενώ. Είναι περιγραφή και αποτύπωση µιας δεδοµένης πραγµατικότητας», γράφει στον πρόλογο ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος. Και ο Πολυβίου δεν αναζητά το «κρυφό νόημα» των στίχων, αλλά τον πραγματικό τους περίγυρο: τις συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκαν. Η Θεσσαλονίκη, το Επταπύργιο, η σκοτεινή περίοδος του Εμφυλίου και της ήττας της Αριστεράς, αποκτούν φυσικό πρόσωπο στο έργο του ποιητή, μέσα από τη μεθοδική ματιά ενός ανθρώπου που υπήρξε φίλος του, συνομιλητής του και αθόρυβος καταγραφέας της ζωής του.
Στη συνέντευξή του στα Μακεδονικά Νέα ο Μίλτος Πολυβίου μιλά για τον Μανόλη Αναγνωστάκη όπως τον έζησε: ως φίλο, ως άνθρωπο και τελικά ως ποιητή που επέλεξε τη σιωπή, ενώ δεν είχαν εκλείψει οι λόγοι για να συνεχίσει να μιλά.
Ο Μίλτος Πολυβίου
Συνέντευξη στη Χρύσα Νάνου
-Πώς ήταν η πρώτη σας συνάντηση με τον Μανόλη Αναγνωστάκη και πώς χτίστηκε η φιλία σας, που έμελλε να κρατήσει τόσα χρόνια;
Ήμουν φοιτητής ακόμη όταν γνωριστήκαμε στις αρχές της δεκαετίας του ’70 και διάβαζα τότε πολύ. Πήγαινα τακτικά στη δημοτική βιβλιοθήκη για μελέτη και εκεί γνώρισα την τότε γυναίκα του Ηλία Πετρόπουλου, που ήταν βιβλιοθηκάριος και είχε δικαστεί στη δίκη της ΕΠΟΝ, όπου καταδικάστηκε ο Αναγνωστάκης σε θάνατο. Της είπα ότι ήθελα να τον γνωρίσω και με παρέπεμψε στο ιατρείο του, όπου τον συνάντησα για πρώτη φορά. Τον έβλεπα έκτοτε πότε πότε στον δρόμο, τον ενδιέφεραν τα περιοδικά και κάποιες φορές συζητούσαμε γι’ αυτά. Η γνωριμία μας άρχισε να γίνεται ουσιαστική και στενότατη όταν δύο φίλοι μου αποφάσισαν να ανοίξουν βιβλιοπωλείο στην οδό Χρυσοστόμου Σμύρνης κι εγώ πήγα να τους βοηθήσω στη διαμόρφωση του χώρου. Απέναντι ακριβώς ήταν και είναι ακόμη ο φούρνος από όπου έπαιρνε ψωμί ο Αναγνωστάκης. Έτυχε και με είδε μέσα στο βιβλιοπωλείο, πιάσαμε κουβέντα και αρχίσαμε να συζητάμε καθημερινά και σύντομα αποφάσισε να συνεταιριστεί με το βιβλιοπωλείο. Γίναμε πολύ στενοί φίλοι, και η φιλία μας άντεξε στον χρόνο. Μεγαλώνοντας μου εκμυστηρεύτηκε ότι δεν ήθελε να μιλάει σε κανέναν –«μόνο σε σένα θέλω να μιλάω», έλεγε. Νομίζω ότι αυτή τη στενή φιλία και την εξομολογητική διάθεση την ενίσχυσε η μανία μου με τον Εμφύλιο, καθώς διαβάζω ό,τι σχετικό υπάρχει, ήξερα λοιπόν τις καταστάσεις από όπου πήγασε η ποίησή του.
-Πώς ήταν στην καθημερινότητά του;
Ήταν μελαγχολικός άνθρωπος, γλυκός και προσηνής και διέθετε φοβερό, μαύρο χιούμορ. Ένα περίεργο φαινόμενο, πολύ σπάνιο, είναι ότι σταμάτησε να γράφει λογοτεχνία το 1971, πολύ νέος - ήταν μόλις 46 ετών. Δεν ξανάγραψε λογοτεχνία πέρα από τα σκωπτικά στιχουργήματα στο βιβλίο του «Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης, η ζωή και το έργο του». Λογοτεχνία είναι τα «Ποιήματα». το «Περιθώριο» και το «Υστερόγραφο». Τα δύο τελευταία, που εξέδωσε μετά, είναι κομμάτια γραμμένα πριν το '70. Ο ίδιος το έλεγε κιόλας, «δεν είμαι επαγγελματίας ποιητής. Ό,τι ήταν να πω το είπα, από δω και πέρα θα επαναλαμβάνομαι. Η σιωπή ίσως μου ταιριάζει πιο πολύ». Το θεωρώ πολύ σπουδαίο πράγμα, να παίρνεις μία τέτοια απόφαση, ενώ ξέρεις ότι είσαι πρώτο όνομα και πως ό,τι κι αν γράψεις θα διαβαστεί, θα πουλήσει.
-Πώς αποφασίσατε να γράψετε το βιβλίο;
Δεν είχα σκοπό να το κάνω. Λόγω της φιλίας μας και της μανίας μου με τον Εμφύλιο κρατούσα σημειώσεις στις συζητήσεις μου με τον Αναγνωστάκη. Στο τέλος τις έκανα πολύ συστηματικές. Τον ρωτούσα για πρόσωπα στα οποία αναφερόταν στο έργο του, καταστάσεις, τοποθεσίες, απαντούσε και σημείωνα. Έκανα μία μικρή δημοσίευση για το «Περιθώριο» και από εκεί και πέρα ό,τι διάβαζα, ό,τι εντόπιζα ως πρόσθετο στοιχείο το έγραφα. Αυτή την εικοσαετία που μεσολάβησε από τον θάνατό του το υλικό που συγκέντρωνα πολλαπλασιαζόταν. Πανεπιστημιακοί και φίλοι μού έλεγαν να προχωρήσω κι εγώ πάντα προφασιζόμουν ότι δεν είναι τελειωμένο. Ταλαντευόμουν. Δεν πιστεύω ότι αν δεν σου αρέσει η ποίηση του Αναγνωστάκη θα σου αρέσει διαβάζοντας αυτό που έγραψα. Ίσως σε βοηθάει το βιβλίο να ανατρέξεις στην εποχή και να καταλάβεις το πλαίσιο. Ξεκαθαρίζω ότι δεν διεκδικώ δάφνες λογοτεχνικού κριτικού. Αρχιτέκτονας είμαι, ουσιαστικά ιστορικός της αρχιτεκτονικής, με χώρο της έρευνάς μου ιδιαιτέρως τη μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική. Η μανία μου είναι τα αρχεία, να ψάχνω και να ανακαλύπτω αρχειακά στοιχεία ειδικά στο Άγιο Όρος. Ίσως αυτή η μανία μου για τα αρχεία να συνδέεται και με τη δουλειά που έκανα για το βιβλίο. Αποτελούν στοιχεία που έψαξα και βρήκα. Αυτή ήταν και ημεγαλύτερη δυσκολία, δεν υπήρχε βιβλιογραφία σχετική με πραγματολογικά στοιχεία.
-Ενώ θεωρείται πολιτικός ποιητής ο Αναγνωστάκης, εσείς τον περιγράφετε ως βαθιά ερωτικό και υπαρξιακό ποιητή. Πώς συνδυάζονται αυτά τα στοιχεία στο έργο του;
Αυτός ο ίδιος το έλεγε πολλές φορές. Στο βιβλίο «Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά», που επιμελήθηκε ο Μισέλ Φάις, ο Αναγνωστάκης λέει: «Kατά καιρούς μ’ έχουν χαρακτηρίσει καθαρά πολιτικό ποιητή. Προσωπικά δεν νομίζω ότι είμαι πολιτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός και πολιτικός μαζί».Bρέθηκε σε εποχή στράτευσης και μπήκε σε αυτό, όπως χιλιάδες νέοι της εποχής. Το πολιτικό που έχει κλισαριστεί του έκανε και καλό και κακό. Με την έννοια ότι τον διάβασαν οι νέοι ως έναν ποιητή που καταδικάστηκε σε θάνατο, άρα όλοι ήθελαν να τον διαβάσουν, κι από την άλλη πλευρά τονκλισάρισε βγάζοντας μόνο αυτή τη διάσταση.
-Πόσο καθοριστική ήταν η Θεσσαλονίκη για την ποίηση του Αναγνωστάκη; Πόσο τον επηρέασε η πόλη ως τοπίο και ως ιστορικό περιβάλλον;
Όλες οι βασικές εμπειρίες που τον διαμόρφωσαν συνδέονται με τη Θεσσαλονίκη. Εδώ γεννήθηκε, μεγάλωσε,σπούδασε, φυλακίστηκε, έκανε οικογένεια άσκησε το επάγγελμά του. Αυτό αποτυπώνεται εμμέσως στα έργα του.Το όνομα της πόλης αναφέρεται μόνο μία φορά στον τίτλο ενός ποιήματος από τη συλλογή «Στόχος»: Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.Χ. Η ανάδειξή της γίνεται εμμέσως, αναφέρονται η οδός Μελενίκου, η οδός Αιγύπτου. Δεν τον ενδιέφερε να αναδείξει την ιστορική ταυτότητα της πόλης, όπως γίνεται στην Αλεξάνδρεια του Καβάφη, τον ενδιέφερε ως τόπος των βιωμάτων και των εμπειριών του. Το κύριο τοπόσημο είναι το Επταπύργιο, κάτι που είναι πολύ φυσικό ως ο τόπος που σημάδεψε τη ζωή του.
-Πιστεύετε ότι η Θεσσαλονίκη τιμά τη μνήμη του Αναγνωστάκη όπως του αρμόζει;
Από τον πρώτο καιρό μετά τον θάνατό του προβληματιζόμουν για το πώς η πόλη θα έπρεπε να τον τιμήσει. Με δική μου πρόταση πήρε το όνομά του η Αίθουσα Πολλαπλών Χρήσεων στο δημαρχείο Θεσσαλονίκης. Επιπλέον σχηματίσαμε τον Όμιλο Φίλων Αναγνωστάκη με μέλη από όλη την Ελλάδα. Το 2015 πρότεινα να ονομαστεί η πλατεία στη συμβολή των οδών Φιλίππου, Αμύντα και Πλάτωνος σε Πλατεία Αναγνωστάκη. Το πρότεινα αυτό μετά από περίσκεψη, καθώς πίστευα ότι του ταιριάζει μία πιο σημαντική πλατεία. Ήξερα ωστόσο ότι ο κόσμος αντιδρά σε μετονομασίες και σκέφτηκα αυτό το τρίστρατο που δεν είχε όνομα και που ήταν ένα μέρος από το οποίο περνούσε κάθε μέρα ο Αναγνωστάκης πηγαίνονταςαπό το σπίτι του στο Πειραματικό. Φέτος οργανώσαμε τον κύκλο εκδηλώσεων «Μιλούμε για τον Μανόλη Αναγνωστάκη –100 χρόνια από τη γέννησή του». Στο πλαίσιο αυτού του κύκλου διοργανώσαμε και επτά πολιτιστικούς περιπάτους ακολουθώντας τα ίχνη του ποιητή στην πόλη.
-Τι σχεδιάζετε για τη συνέχεια;
Με τον Όμιλο Φίλων Αναγνωστάκη έχουμε συνεργασία με τον Δήμο Θεσσαλονίκης και ο Δήμαρχος Στέλιος Αγγελούδης ήταν πολύ θετικός στις συζητήσεις που κάναμε. Οργανώνουμε τη μεταφορά στη Θεσσαλονίκη μίας έκθεσης με ντοκουμέντα και φωτογραφίες που είχε γίνει στο ίδρυμα της Βουλής το 2018. Η έκθεση θα φιλοξενηθεί στοφουαγιέ του δημαρχείου και τα εγκαίνια προγραμματίζονται για τις 28 Οκτωβρίου στο πλαίσιο των «Δημητρίων». Η δεύτερη εκδήλωση, που κι αυτή θα εντάσσεται στα «Δημήτρια» είναι μία συναυλία μελοποιημένης ποίησης του Αναγνωστάκη, που θα αποδώσουν γνωστοί τραγουδιστές με τη σύμπραξη της Συμφωνικής Ορχήστρας του Δήμου Θεσσαλονίκης.
Αυτές οι επέτειοι είναι αφορμή για να θυμόμαστε ξανά τους ανθρώπους που μας πλούτισαν με το έργο τους. Η Θεσσαλονίκη ένας λόγος παραπάνω. Το έργο του βγάζει τη Θεσσαλονίκη εμμέσως ως βάση για να λεχθούν πράγματα ευρύτερης εμβέλειας. Ο ποιητής είναι εκείνος που καταφέρνει το επικαιρικό να το κάνει διαχρονικό και το προσωπικό να το κάνει πανανθρώπινο.
-Γιατί ο Αναγνωστάκης παραμένει στην επικαιρότητα;
Και μάλιστα, ενώ ήταν τόσο ολιγογράφος… Τα ποιήματά του είναι 88 όλα κι όλα. Μία κοπέλα από την Αργεντινή που μελέτησε το έργο του ποιητή μου είπε κάποτε μία φράση που μου έχει μείνει στον νου: «Τον Αναγνωστάκη τον εμπιστεύεσαι». Αυτό πιστεύω κι εγώ. Σου βγάζει τιμιότητα και ειλικρίνεια αυτή η εξομολογητική και χαμηλότονη αφήγηση, η ζεστασιά του. Έχει κάνει ποίηση με τα πιο απλά υλικά, αποφεύγει τα ψιμύθια. Γίνεται δικός σου, κάτι οικείο.
