Η Παναγία η Πλατυτέρα, ο Άγιος Νικόλαος, καθώς και μορφές άλλων αγίων αναπαρίστανται στις καλοδιατηρημένες τοιχογραφίες που αποκαλύφθηκαν στο εσωτερικό του ναού προκαλώντας έκπληξη και χαρά ακόμη και στους ίδιους τους επιστήμονες που εργάζονται στον χώρο.
Το έργο πραγματοποιείται από ομάδα συντηρητών και αρχαιολόγων του ΕΚΒΜΜ στο πλαίσιο διακρατικής συνεργασίας Ελλάδας–Αλβανίας και του Μνημονίου Συνεργασίας που υπεγράφη τον Σεπτέμβριο του 2021 ανάμεσα στην Πρόεδρο του ΕΚΒΜΜ, καθηγήτρια Ναταλία Πούλου και την τότε Υπουργό Πολιτισμού της Αλβανίας, Elva Margariti. Η συνεργασία των δύο πλευρών προβλέπει, μεταξύ άλλων, την από κοινού μελέτη, αποκατάσταση και ανάδειξη βυζαντινών μνημείων στην Αλβανία. Στο πλαίσιο του ανωτέρω μνημονίου το ΕΚΒΜΜ ανέλαβε την εκπόνηση μελέτης συντήρησης των τοιχογραφιών και του λίθινου διακόσμου καθώς και την υλοποίηση του έργου, με χρηματοδότηση από το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού. Η μελέτη, η οποία εκπονήθηκε για λογαριασμό του ΕΚΒΜΜ από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ, περιέλαβε όλες τις σύγχρονες μεθόδους αναλύσεων και τεκμηρίωσης φθορών και επεμβάσεων στις τοιχογραφίες και εγκρίθηκε το 2024 από το Υπουργείο Πολιτισμού της Αλβανίας.
Πρώτο και πιλοτικό πεδίο εφαρμογής αυτής της συμφωνίας αποτέλεσε ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Μεσοπόταμο — το καθολικό μιας σταυροπηγιακής μονής του 13ου αιώνα, που ανήκει στην αρχιτεκτονική σχολή του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Η δεύτερη φάση των εργασιών συντήρησης ολοκληρώθηκε αυτές τις μέρες, αποδίδοντας εντυπωσιακά αποτελέσματα. Η αποκάλυψη σημαντικών τοιχογραφιών σε περιοχές του ναού που μέχρι πρότινος θεωρούνταν απλώς επιχρισμένες επιφάνειες, συνιστά ένα γεγονός μεγάλης αρχαιολογικής και πολιτιστικής αξίας. Οι τοίχοι είχαν ασβεστωθεί επανειλημμένα μέσα στους αιώνες, σε μια διαδικασία που ίσως στόχευε στην κάλυψη φθαρμένων τμημάτων ή στην προσαρμογή της εσωτερικής όψης στις απαιτήσεις νέων περιόδων χρήσης.
«Απέδωσαν οι εργασίες μας με πολύ εντυπωσιακά αποτελέσματα. Η επιστημονική ομάδα αφαίρεσε τα αλλεπάλληλα επιχρίσματα, φέρνοντας στο φως τα παλαιότερα στρώματα των υστεροβυζαντινών δεκαετιών, μετά τον 13ο και 14ο αιώνα», επισημαίνει η δρ Φλώρα Καραγιάννη, διευθύντρια του ΕΚΒΜΜ, η οποία συντόνισε τις εργασίες.
Η αποστολή του ΕΚΒΜΜ, πολυμελής και εξειδικευμένη, εργάζεται με αυστηρή μεθοδολογία και βαθιά προσήλωση. «Οι τοιχογραφίες αποκαλύφθηκαν αποσπασματικά: στους δύο από τους τέσσερις τρούλους του ναού, καθώς και στην ανωδομή του νάρθηκα, αλλά και σε κάθετες επιφάνειες. Η αφαίρεση των επιχρισμάτων έγινε με χειρουργική ακρίβεια. Εφαρμόζουμε πολλές σύγχρονες τεχνικές που εξασφαλίζουν ότι αυτό που αφαιρείται δεν προκαλεί βλάβη και τα υλικά συντήρησης δεν προξενούν καμία φθορά στις τοιχογραφίες», εξηγεί η κ. Καραγιάννη.
Ο ναός του Αγ. Νικολάου βρίσκεται στο Δελβίνο, στο νότιο τμήμα της Αλβανίας και αποτελεί πολύ σημαντικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής σχολής του Δεσποτάτου της Ηπείρου, το οποίο ιδρύθηκε από τον Μιχαήλ Άγγελο Κομνηνό Δούκα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204) με έδρα την Άρτα. Είναι δίκλιτος ναός, καλυπτόμενος από τέσσερεις τρούλους. Στο εξωτερικό φέρει πολυτελή κεραμοπλαστική και ανάγλυφες παραστάσεις μυθικών ζώων. Στο εσωτερικό διατηρεί μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και ψηφιδωτά στο δάπεδο. «Ήταν το καθολικό μιας μεγάλης μονής του 13ου αιώνα που διέθετε scriptorium, αίθουσα αντιγραφής χειρογράφων», εξηγεί η διευθύντρια του ΕΚΒΜΜ.
Το μνημείο έχει αναστηλωθεί πρόσφατα από το Υπουργείο Πολιτισμού της Αλβανίας. Η πρώτη φάση των εργασιών του ΕΚΒΜΜ, που πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 2024, περιλάμβανε επεμβάσεις τεκμηρίωσης και συντήρησης από τη στάθμη των 8 μέτρων και άνω. Φέτος, το δεύτερο σκέλος της επιχείρησης επικεντρώθηκε στην αποκάλυψη και στερέωση των επιχρισμένων τοιχογραφιών. Η τρίτη και τελική φάση των εργασιών στον ναό του Αγίου Νικολάου, που προγραμματίζεται για το 2026, θα επικεντρωθεί στην ολοκλήρωση της συντήρησης των τοιχογραφιών, στον καθαρισμό, την αισθητική αποκατάσταση και την ανάδειξη του εσωτερικού διακόσμου του ναού. Το έργο συντήρησης, πέρα από την επιστημονική και καλλιτεχνική του αξία, συνιστά μια πολιτιστική γέφυρα ανάμεσα στις δύο χώρες, που εδράζεται στην κοινή κληρονομιά των Βαλκανίων.
Η προσπάθεια ενισχύεται από την αγαστή συνεργασία με το Ινστιτούτο Μνημείων της Αλβανίας, την τοπική αυτοδιοίκηση (Δήμος Φοινικέων) και την ουσιαστική υποστήριξη της ελληνικής πρεσβείας στα Τίρανα και του Προξενείου στο Αργυρόκαστρο.
Η κ. Καραγιάννη υπογραμμίζει τον ουσιαστικό ρόλο του ΕΚΒΜΜ όχι μόνο στη συντήρηση, αλλά και στη μεταφορά τεχνογνωσίας και εκτός των ελληνικών συνόρων: «Το κέντρο μας κάνει σπουδαία δουλειά σε χώρες όπως η Αλβανία, η Βόρεια Μακεδονία, η Ιορδανία, καθώς και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Στόχος μας δεν είναι να αναλάβουμε όσο περισσότερα έργα γίνεται, αλλά να διασφαλίσουμε ότι η τεχνογνωσία μεταφέρεται και σε τοπικό επίπεδο. Η Αλβανία έχει μεγάλο απόθεμα βυζαντινών μνημείων που σχετίζονται άμεσα με την ιστορική εποχή της Βορείου Ηπείρου. Με τη δουλειά που κάνουμε στον Άγιο Νικόλαο, θέλουμε να αποδοθεί στο κοινό ένα πλήρως αποκατεστημένο και προσβάσιμο μνημείο».
