Ποιο θα είναι άραγε το μέλλον της ελληνικής γλώσσας σε ένα συνεχώς εξελισσόμενο τεχνολογικό περιβάλλον; Πώς επιδρά η Τεχνητή Νοημοσύνη στις γλώσσες -και κυρίως σε εκείνες μικρότερων κοινοτήτων ομιλητών; Πώς μπορούν τα ελληνικά πανεπιστήμια να μετασχηματίσουν τη διδασκαλία των γλωσσών ώστε να ενσωματώσουν νέα εργαλεία της ψηφιακής εποχής; Και τελικά, αν η γλώσσα είναι ο καθρέφτης μας, τι θα μαρτυρούσε για εμάς ο τρόπος που επικοινωνούμε σήμερα;
Η Αγγελική Αλβανούδη, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μιλά στα Μακεδονικά Νέα για το σήμερα και το αύριο των γλωσσών και των γλωσσικών επιστημών εν μέσω της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης, αλλά και των σύγχρονων κοινωνικών αλλαγών, με αφορμή την Ημερίδα του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, με τίτλο: «Οι γλωσσικές επιστήμες στον 21ο αιώνα», την Πέμπτη 20 Νοεμβρίου, στο Αμφιθέατρο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ.
Συνέντευξη της Αγγελικής Αλβανούδη στην Ευφροσύνη Καζεπίδου
-Ο τίτλος «Οι γλωσσικές επιστήμες στον 21ο αιώνα» παραπέμπει σε μια νέα εποχή. Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η γλωσσολογία;
Η γλωσσολογία σήμερα βρίσκεται μπροστά σε μεγάλες γνωσιακές, κοινωνικές και ηθικές προκλήσεις κυρίως λόγω των ραγδαίων εξελίξεων στην τεχνητή νοημοσύνη και την πληροφορική. Η γλώσσα και η επικοινωνία έχουν μετατραπεί σε πηγή εκμετάλλευσης και κέρδους, ενώ η μετανάστευση και τα πολυγλωσσικά περιβάλλοντα στα οποία ζούμε απαιτούν νέα εργαλεία ανάλυσης. Για παράδειγμα, στο μέλλον οι γλωσσολόγοι πρέπει να εξετάσουμε πώς τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα μπορούν να μας βοηθήσουν στη γλωσσολογική έρευνα, ποια είναι τα χαρακτηριστικά της διεπίδρασης ανάμεσα στον άνθρωπο και τα chatbot, όπως το ChatGPT, και τι ρόλο παίζει η διαπολιτισμικότητα και η ψηφιακή επικοινωνία στην καθημερινή ζωή.
-Η Τεχνητή Νοημοσύνη υπόσχεται να «κατανοήσει» τη γλώσσα. Μπορεί πράγματι μια μηχανή να κατανοεί το νόημα, το συναίσθημα, την ειρωνεία, το υπονοούμενο ή απλώς να το προσομοιώνει, παραμένοντας εγκλωβισμένη στο «γράμμα» της γλώσσας;
Τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα δεν είναι προγραμματισμένα να «κατανοούν» τη γλώσσα με τον τρόπο που το κάνει ο άνθρωπος. Είναι προγραμματισμένα να παράγουν γλώσσα και να αναγνωρίζουν το συμφραστικό πλαίσιο (context) με βάση στατιστικούς υπολογισμούς. Αυτό είναι σημαντικό επίτευγμα αλλά απέχει πολύ από το πώς οι άνθρωποι μαθαίνουν και χρησιμοποιούν τις γλώσσες σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό περιβάλλον σε συνάρτηση με άλλες κοινωνικές πρακτικές και ενσώματες εμπειρίες. Η ειρωνεία, το συναίσθημα ή τα υπονοούμενα προϋποθέτουν πολιτισμική γνώση που η τεχνητή νοημοσύνη δε διαθέτει.
-Σε ποιο βαθμό τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης, όπως τα συστήματα μετάφρασης ή τα γλωσσικά μοντέλα, αλλάζουν τη σχέση μας με τις γλώσσες;
Σίγουρα τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης αλλάζουν τη σχέση μας με τις γλώσσες. Για παράδειγμα, μειώνουν τα εμπόδια της επικοινωνίας, γιατί μας επιτρέπουν να μεταφράζουμε και να κατανοούμε κείμενα από γλώσσες που δε γνωρίζουμε. Αυτό μπορεί να μας αποθαρρύνει από την εκμάθηση μιας γλώσσας ή να μας ενθαρρύνει και να μας διευκολύνει, αν αξιοποιούμε την τεχνητή νοημοσύνη σαν έναν ‘προσωπικό βοηθό’ για εξάσκηση στη γλώσσα ή για την παραγωγή κειμένου.
-Πώς μετασχηματίζει η ψηφιακή εποχή τη διδασκαλία των γλωσσών στα πανεπιστήμια; Είναι έτοιμα τα τμήματα Φιλολογίας να ενσωματώσουν τέτοιες καινοτομίες;
Η ψηφιακή εποχή έχει μεταμορφώσει την εμπειρία της διδασκαλίας στα πανεπιστήμια, έχουμε πλέον εργαλεία για να κάνουμε τη διδασκαλία πιο συνεργατική και πολυτροπική. Μέσα από την πλατφόρμα e-learning μπορούμε να δημιουργήσουμε διαδραστικές δραστηριότητες που κάνουν πιο ενδιαφέρουσα και προσιτή τη μάθηση αφηρημένων επιστημονικών εννοιών, να δημιουργήσουμε φόρουμ συζήτησης που υποστηρίζουν την ενεργή συμμετοχή όλων των φοιτητριών και φοιτητών. Στα τμήματα Φιλολογίας έχουν γίνει σημαντικά βήματα αλλά χρειάζεται πιο συστηματική επιμόρφωση του διδακτικού προσωπικού. Εμείς ως Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΑΠΘ έχουμε πρωτοπορήσει σε αυτή την κατεύθυνση με την ίδρυση του Εργαστηρίου Ψηφιακών Τεχνολογιών στη Διδακτική της Ξένης Γλώσσας και την Επικοινωνία.
-Βλέπουμε πως τα τελευταία χρόνια οι βάσεις εισαγωγής στις σχολές Φιλολογίας -είτε Ελληνικής γλώσσας είτε Ξενόγλωσσες- αλλά και εν γένει σε αυτές των Ανθρωπιστικών Επιστημών έχουν μειωθεί αισθητά. Πού πιστεύετε πως οφείλεται αυτό; Πώς βλέπετε το μέλλον των Ανθρωπιστικών Επιστημών σε ένα περιβάλλον που κυριαρχείται από τις Θετικές Επιστήμες και την τεχνολογία;
Η μείωση του ενδιαφέροντος για τα τμήματα Φιλολογίας και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες δείχνει μια αλλαγή στις κοινωνικές προτεραιότητες και προσδοκίες των νέων σχετικά με την επαγγελματική τους αποκατάσταση. Οι θετικές επιστήμες, η πληροφορική και η τεχνολογία είναι πιο ''σίγουρες'' επιλογές, γιατί συνδέονται άμεσα με την αγορά εργασίας. Αυτό ωστόσο δεν αποτυπώνει το πραγματικό μέλλον του κλάδου των ανθρωπιστικών επιστημών. Στον 21ο αιώνα βλέπουμε ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες αποκτούν ξανά κρίσιμο ρόλο, χρειαζόμαστε ειδικούς στην ανάλυση (ψηφιακού) λόγου, στην ερμηνεία πολιτισμικών δεδομένων, στην ηθική της τεχνητής νοημοσύνης και τη διαπολιτισμική επικοινωνία. Για παράδειγμα, οι απόφοιτοι ενός τμήματος ξενόγλωσσης Φιλολογίας δεν περιορίζονται μόνο στην εκπαίδευση, μπορούν να εργαστούν ως διαπολιτισμικοί διαμεσολαβητές/τριες σε δήμους ή ΜΚΟ, ως ειδικοί γλωσσικής τεχνολογίας, να ασχοληθούν με τη διαχείριση και επιμέλεια πολυγλωσσικού και ψηφιακού περιεχομένου. Πρόκειται για νέα επαγγέλματα που αναδύονται σήμερα. Κατά τη γνώμη μου, τα τμήματα Φιλολογίας πρέπει να προσαρμοστούν σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, να ενισχύσουν τις ψηφιακές δεξιότητες και να συνδέσουν τη γλωσσική επιστήμη με τις κοινωνικές και τεχνολογικές ανάγκες της εποχής.
-Πιστεύετε ότι η ΤΝ απειλεί τη γλωσσική ποικιλότητα ή, αντίθετα, μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο διατήρησής της; Πολλοί υποστηρίζουν ότι η τεχνητή νοημοσύνη «ισοπεδώνει» τις γλώσσες, ενισχύοντας την αγγλική και περιορίζοντας τις μικρότερες. Συμφωνείτε με αυτή την ανησυχία;
Συμφωνώ ότι υπάρχει λόγος ανησυχίας. Βλέπουμε ότι η αγγλική κυριαρχεί στα ψηφιακά περιβάλλοντα ως lingua franca και ''πιέζει'' τις μειονοτικές γλώσσες, δηλαδή γλώσσες με μικρότερες κοινότητες ομιλητών/τριών. Έτσι αντί το διαδίκτυο να ενισχύει την πολυγλωσσία παρατηρούμε μια τάση προς τη μονογλωσσία. Αυτή την τάση ενισχύουν ακόμη περισσότερο οι αλγόριθμοι εξατομίκευσης, δηλαδή αν αναζητούμε συχνά πληροφορίες στα αγγλικά, η πλατφόρμα προσαρμόζεται στις προτιμήσεις μας και αναπαράγει το ίδιο γλωσσικό περιβάλλον, φτιάχνει για μας μια «αλγοριθμική ταυτότητα». Από την άλλη πλευρά, η τεχνητή νοημοσύνη δημιουργεί μια τεράστια ευκαιρία για τις μειονοτικές ή απειλούμενες γλώσσες να επιβιώσουν στο μέλλον μέσα από ψηφιακά σώματα κειμένων, λεξικά, μεταφραστικά εργαλεία.
-Ένα από τα θέματα της ημερίδας είναι η «εμπορευματοποίηση των γλωσσικών πρακτικών». Τι σημαίνει αυτό στην πράξη; Μιλάμε για μια νέα μορφή «αγοράς του λόγου»;
Ακριβώς. Ο όρος «αγορά» είναι πολύ εύστοχος, γιατί η γλώσσα λειτουργεί σαν ένας συμβολικός πόρος με συγκεκριμένη αξία που μπορεί να μετατραπεί σε κέρδος, κοινωνικό γόητρο, αναγνώριση, καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες. Στην ευρωπαϊκή γλωσσική αγορά, για παράδειγμα, η αγγλική και η γαλλική αποτελούν συμβολικό κεφάλαιο και δημιουργούν ευκαιρίες εργασίας σε ευρωπαϊκούς θεσμούς. Επίσης, παρατηρούμε ότι η γλώσσα μπορεί να προσδώσει αξία σε προϊόντα και υπηρεσίες, για παράδειγμα η χρήση της αγγλικής ή μιας νεοελληνικής διαλέκτου σε μια διαφήμιση μπορεί να κάνουν ένα προϊόν να φαίνεται πιο «κοσμοπολίτικο» ή «τοπικό». Δηλαδή η γλώσσα διαπλέκεται με την πολιτική οικονομία.
-Στο πρόγραμμα περιλαμβάνονται και θεματικές όπως «γλώσσα και κοινωνική δικαιοσύνη». Πώς συναντιέται η γλωσσολογία με την κοινωνική δικαιοσύνη;
Η γλωσσολογία συναντιέται με την κοινωνική δικαιοσύνη σε διάφορα επίπεδα, θα αναφέρω μερικά παραδείγματα. Μέσω της γλώσσας συγκροτούνται οι κοινωνικές μας ταυτότητες και αναπαράγονται ιδεολογίες φύλου, κοινωνικής τάξης ή εθνότητας. Στη γλώσσα εγγράφονται κοινωνικές ανισότητες, όπως ο ρατσισμός ή ο σεξισμός, τις οποίες μπορούμε να διαπραγματευτούμε και να ανατρέψουμε μέσα από γλωσσικές και άλλες πρακτικές. Όσον αφορά την τεχνητή νοημοσύνη που συζητήσαμε προηγουμένως, η κοινωνιογλωσσολογία μας βοηθά να εντοπίσουμε μεροληψίες στους αλγόριθμους, ώστε τα ψηφιακά εργαλεία που χρησιμοποιούμε να μην αναπαράγουν κοινωνικές διακρίσεις. Επίσης, η κοινωνιογλωσσολογία μας βοηθά να σκεφτούμε πάνω στα γλωσσικά δικαιώματα μεταναστευτικών ομάδων και πώς αυτά μπορούν να γίνουν σεβαστά στην εκπαίδευση.
-Πώς βλέπετε τη θέση της ελληνικής γλώσσας στο παγκόσμιο ψηφιακό περιβάλλον; Υπάρχει μέριμνα για τη γλωσσική της «επιβίωση» σε πλατφόρμες και τεχνολογικά μοντέλα;
Παρότι η ελληνική γλώσσα έχει μεγάλη ιστορική και πολιτισμική βαρύτητα, στο ψηφιακό περιβάλλον δεν μπορεί να συναγωνιστεί πλειονοτικές γλώσσες όπως η αγγλική ή η γαλλική. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικά βήματα: δημιουργούνται ελληνικά σώματα κειμένων, ανοικτές βάσεις δεδομένων, εργαλεία αναγνώρισης ομιλίας και μεγάλα γλωσσικά μοντέλα ειδικά για τα ελληνικά. Το Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου (ΙΕΛ) που ανήκει στο Ερευνητικό κέντρο «Αθηνά» αναπτύσσει καινοτόμα εργαλεία και υπηρεσίες γλωσσικής τεχνολογίας και εκτενείς γλωσσικούς πόρους για τα ελληνικά. Το κρίσιμο είναι να υπάρχει συνεχής κρατική μέριμνα και επένδυση σε αυτούς τους τομείς, ώστε η ελληνική να μην περιθωριοποιηθεί.
-Αν η γλώσσα είναι καθρέφτης μας, πώς θα σχολιάζατε τον τρόπο που γράφουμε και επικοινωνούμε στο διαδίκτυο;
Το διαδίκτυο έχει αλλάξει τον τρόπο που γράφουμε και επικοινωνούμε όπως βλέπουμε στα κείμενα στον Παγκόσμιο Ιστό 2ης γενιάς. Πλέον χρησιμοποιούμε νέες υβριδικές μορφές λόγου όπου συνδυάζουμε διαφορετικές γλώσσες και στοιχεία από τον προφορικό και γραπτό λόγο. Για παράδειγμα, γράφουμε στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης με πιο συνομιλιακό ύφος, χρησιμοποιούμε emoticons και emoji για να εκφράσουμε συναισθήματα, μη τυπική ορθογραφία, τα Greeklish ή τα Engreek.
-Ποιο θα μπορούσατε να πείτε πως είναι το μήνυμα της Ημερίδας;
Το μήνυμα της Ημερίδας είναι ότι οι μεγάλες αλλαγές που βιώνουμε σήμερα στην τεχνητή νοημοσύνη και στην κοινωνία δεν είναι κάτι που πρέπει να φοβόμαστε. Χρειάζονται κριτική σκέψη, διάλογο, μελέτη. Στην Ημερίδα θα έχουμε κοντά μας εκλεκτές και εκλεκτούς συναδέλφους από διάφορα πανεπιστήμια της χώρας για να εξετάσουμε τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γλωσσικές επιστήμες στην Ελλάδα σήμερα. Σας περιμένουμε όλες και όλους σε αυτή την ενδιαφέρουσα συνάντηση.
*Η Ημερίδα πραγματοποιείται στο πλαίσιο του εορτασμού για τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από την ίδρυση και λειτουργία του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, καθώς και τη συμπλήρωση 70 χρόνων από την ίδρυση του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Απευθύνεται σε γλωσσολόγους, μέλη ΔΕΠ και διδακτικό προσωπικό, προπτυχιακούς/ές και μεταπτυχιακούς/ές φοιτητές/τριες, υποψήφιους/ες διδάκτορες σε τμήματα Φιλολογίας και Ξενόγλωσσων Φιλολογιών, καθώς και σε ερευνητές/τριες των ανθρωπιστικών, πολιτικών και κοινωνικών επιστημών.
Περισσότερες πληροφορίες, καθώς και το πρόγραμμα της Ημερίδας διατίθενται από τον σύνδεσμο: https://linguistics21.frl.auth.gr/index.php
