Ήταν δίκτυο σχέσεων, ανταλλαγών και πολιτισμικής ταυτότητας. Από τις πρώτες καλλιέργειες στο 6.500 π.Χ. μέχρι την καταστροφή της Μεθώνης από τον Φίλιππο τον Β΄ το 354 π.Χ., οι διατροφικές πρακτικές των ανθρώπων της περιοχής συνδύαζαν ποικιλία, προσαρμοστικότητα και –το πιο εντυπωσιακό– μια βαθιά αντίληψη βιωσιμότητας.
«Τι έτρωγαν στην αρχαία Πιερία; Μακροχρόνιες παραδόσεις και νεωτερισμοί» είναι ο τίτλος της ομιλίας που θα πραγματοποιηθεί σήμερα, Κυριακή 6 Ιουλίου 2025, στις 9 το βράδυ, με ελεύθερη είσοδο για το κοινό, στον αύλειο χώρο της Μουσειακής Αποθήκης Μακρυγιάλου, στο πλαίσιο του 54ου Φεστιβάλ Ολύμπου και του θεσμού «Οι αρχαιολόγοι μιλούν για τη Βόρεια Πιερία».
Τρεις διακεκριμένες αρχαιολόγοι θα φωτίσουν πλευρές της διατροφής στην προϊστορική και αρχαία Πιερία μέσα από τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας: η Ρένα Βεροπουλίδου, δρ. αρχαιολόγος-αρχαιοζωολόγος (Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης), η Νάνσυ Κραχτοπούλου, δρ. αρχαιολόγος-γεωαρχαιολόγος (Εφορεία Αρχαιοτήτων Καρδίτσας) και η Αλεξάνδρα Λιβάρδα, δρ. αρχαιολόγος-αρχαιοβοτανολόγος, ερευνήτρια του ισπανικού ινστιτούτου ICAC-CERCA.
Περιγράφοντας τις εν πολλοίς άγνωστες,ταπεινές και αδιάλειπτες πρακτικές διατροφής που κράτησαν για χιλιετίες και κρύβουν μαθήματα βιωσιμότητας και κοινότητας, η δρ. αρχαιολόγος και αρχαιοζωολόγος Ρένα Βεροπουλίδου δεν αναφέρεται απλώς σε ευρήματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Μεταφράζει σε καθημερινότητα και σε αξίες τα απομεινάρια αυτού του μακρινού παρελθόντος.
«Η τροφή δεν είναι μόνο βιολογική ανάγκη, αλλά και κινητήρια δύναμη της ανθρωπότητας. Ακόμα και πόλεμοι και διεθνείς ανακατατάξεις συνδέονται με αυτήν. Το τι τρώμε δείχνει το ποιοι είμαστε. Η διατροφή είναι βασικό στοιχείο της ταυτότητάς μας, των πεποιθήσεων, του οικονομικού, μορφωτικού, κοινωνικού επιπέδου μας», παρατηρεί.
Η αρχή του τραπεζιού
Στη βόρεια Πιερία, γύρω στο 6.500 π.Χ., εμφανίζονται τα πρώτα μόνιμα χωριά – τα Παλιάμπελα και τα Ρεβένια προς τον σημερινό Κορινό. Εδώ αρχίζει να διαμορφώνεται ένα διατροφικό σύστημα που, όπως δείχνει η έρευνα, διατηρείται σε αξιοσημείωτο βαθμό χωρίς μεγάλες αλλαγές έως και τον 4ο αιώνα π.Χ.
«Ακόμα και στην αυγή της γεωργίας, η ποικιλία τροφών εντυπωσιάζει. Στη βόρεια Πιερία οι κάτοικοι καλλιεργούν σιτηρά –σιτάρι μονόκοκκο και δίκκοκο– καθώς και όσπρια όπως φακές, ρόβη και λαθούρι. Παράλληλα εκτρέφουν αιγοπρόβατα, χοίρους και βοοειδή, ενώ συλλέγουν χόρτα και καρπούς, άγρια αχλάδια, μήλα και σύκα», αναφέρει η κ. Βεροπουλίδου.
«Αυτό που ενδιέφερε τους ανθρώπους εκείνης της εποχής ήταν να έχουν κάθε μέρα φαγητό στο τραπέζι τους. Έψαχναν λοιπόν τις καλύτερες περιοχές για να καλλιεργούν τα πιο βιώσιμα συστατικά τροφής. Ήδη από το 6.500 π.Χ. φαίνεται ότι δεν περιορίζονταν σε ό,τι τους προσέφερε το περιβάλλον, αλλά καλλιεργούσαν με στόχο τη διατροφική επάρκεια. Και αυτό συνέχισαν να το κάνουν για χιλιετίες».
Καμμένος σπόρος δίκοκκουσιταριού (φώτο: Αλεξάνδρα Λιβάρδα)
Η εντυπωσιακή συνέχεια των διατροφικών πρακτικών δείχνει όχι μόνο τη γνώση αλλά και τη συνειδητή προσπάθεια των ανθρώπων να ζουν σε αρμονία με το περιβάλλον τους.
Καμμένος σπόρος μονόκοκκου σιταριού (φώτο: Αλεξάνδρα Λιβάρδα)
Παράλληλα με την καλλιέργεια και την κτηνοτροφία, οι άνθρωποι αξιοποιούσαν και τους φυσικούς πόρους της κοντινής τους θάλασσας: «Στην Πιερία συλλέγουν όστρακα – όχι μύδια όπως θα περίμενε κανείς, αλλά μπουρλήθρες από τις εκβολές ρεμάτων. Ψαρεύουν επίσης σπάρους, σαρδέλες, λιθρίνια, λαβράκια, ό,τι έβγαζε η θάλασσα», επισημαίνει η κ. Βεροπουλίδου.
Κεχρί από την Ανατολή, πίτες στη φωτιά
Ένα από τα πλέον συναρπαστικά κεφάλαια στις διατροφικές συνήθειες αφορά την εισαγωγή του κεχριού γύρω στο 1500-1200 π.Χ., κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού. Το κεχρί έρχεται από την Κίνα, περνά από τις στέπες της Ασίας και ενσωματώνεταικαι στον διατροφικό χάρτη της Πιερίας.
«Το κεχρί είναι ένα “ξένο” είδος, έρχεται από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας, ενδεχομένως ως το δημητριακό πληθυσμών με διαφορετικές διατροφικές παραδόσεις και μαγειρικές πρακτικές», εξηγεί η κ. Βεροπουλίδου.
Μαζί με τα συστατικά, αλλάζουν και τα σκεύη μαγειρικής: «Γύρω στο 5500 π.Χ. εντοπίζουμε τα πρώτα σκεύη, κατά κανόνα κλειστά μικρά αγγεία με επίπεδους πάτους. Λίγο αργότερα,στο 5000 π.Χ., εμφανίζονται και ταψιά που τα έβαζαν πάνω στη φωτιά – πιθανόν για να παρασκευάζουνπίτες ή για να ψήνουν όστρακα».
Παραδείγματα ιχνών κοπής σε πλευρά ζώων ("Υπόγειο" Μεθώνη) (φώτο Αναστασία Βασιλειάδου)
Το τραπέζι της κοινότητας
Η διατροφή, πέρα από βιολογική αναγκαιότητα, λειτουργεί και ως φορέας κοινωνικών δεσμών. Η Ρένα Βεροπουλίδου αναφέρεται σε ένα εκπληκτικόεύρημα της αρχαιολογικής έρευνας στον Μακρύγιαλο: «Βρέθηκε ένας τεράστιος λάκκος γεμάτος με απορρίμματα – κόκκαλα από 600 ζώα, υπολείμματα από 1-2 τόνους όστρακα, μαζί με αγγεία και κοσμήματα. Προφανώς γίνονταν μεγάλες γιορτές, εορταστικά γεύματα όπου έτρωγαν επί τόπου και μετά πετούσαν εκεί τα πάντα, ακόμη και πολύτιμα αντικείμεναΊσως ως ανάμνηση του γεύματος ή ως ένδειξη πλούτου και ισχύος της κοινότητας».
Η ίδια η μορφή των αγγείων αποκαλύπτει προσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. «Αγγεία σερβιρίσματος της τροφής, πιάτα, ‘ποτήρια’ με λαβές σε μορφή ανθρώπων ή ζώων, πιθανότατα ήταν προσωπικά αντικείμενα. Είναι μία γλώσσα πολιτισμικής ταυτότητας», σημειώνει η αρχαιολόγος.
Ανταλλαγές, δικτύωση, κοινότητες
Η αρχαιολογική έρευνα φωτίζει με ενδιαφέροντα τρόπο και τις επαφές μεταξύ οικισμών. «Μη φανταστείτε ότι ταχωριά εκείνη την εποχή ήταν αποκομμένα το ένα από το άλλο. Αντίθετα συνέθεταν ένα δίκτυο ανθρώπων και οικισμών με σχέσεις μεταξύ τους. Μαζί με τις πρώτες ύλες αντάλλασσαν πιθανότατα και σπόρους», λέει η κ. Βεροπουλίδου.
Αυτή η διατροφική “οικονομία της ανταλλαγής” υπογραμμίζει ότι η διατροφή λειτουργούσε και ως εργαλείο επικοινωνίας και πολιτισμικής ανταλλαγής.
Συγκέντρωση οστράκων μπουρλίθρας (Cerastoderma glaucum), το πιο συχνό είδος θαλασσινών στο "Υπόγειο" της Μεθώνης (φώτο Ρένα Βεροπουλίδου).
Το μάθημα του παρελθόντος
Η σημερινή παρουσίαση από τις τρεις αρχαιολόγους στο 54ο Φεστιβάλ Ολύμπου, η οποία καλύπτει την περίοδο από το 6.500 π.Χ. μέχρι την καταστροφή της Μεθώνης από τον Φίλιππο τον Β΄ το 354 π.Χ., δεν αφορά απλώς το τι έτρωγαν οι άνθρωποι, αλλά φωτίζεικαι το πώς έζησαν.
«Εμείς θα παρουσιάσουμε ό,τι ξέρουμε από την αρχαιολογική έρευνα μέχρι τώρα για να καταδείξουμε τη συνέχεια, κάποιες τομές σε σχέση με συστατικά, και με απώτερο στόχο να τονίσουμε την καλή σχέση με το περιβάλλον, τη βιωσιμότητα, τα μαθήματα που μπορούμε να πάρουμε από τους αρχαίους προγόνους μας», καταλήγει η κ. Βεροπουλίδου. «Να διδαχτούμε από την αρχαιολογία τα καλά του παρελθόντος και να τα ακολουθούμε».
